Rəşadətli Azərbaycan Ordusunun sentyabrın 27-də Qarabağda başladığı uğurlu əks-hücum əməliyyatları nəticəsində 44 gün davam edən döyüşlərdə azad edilən rayon və şəhərlərimiz arasında Laçın da var. 1992-ci il mayın 18-dən işğal altında olan Laçında çoxşaxəli aqrar potensial mövcud idi.

İşğal nəticəsində Laçının yeraltı və yerüstü sərvətləri düşmən tərəfindən darmadağın edilib, kənd yerlərində çalışan əhali köçkün vəziyyətində ölkənin digər və şəhər rayonlarında məskunlaşmağa məcbur qalıb, yaşayış binaları, ümumi infrastruktur, o cümlədən kənd təsərrüfatı istehsalı üçün zəruri infrastruktur obyektləri sıradan çıxarılıb. 

İndi, azad ediləndən sonra isə Laçının məskunlaşdırılmasına və inkişafına hazırlıq bağlayıb. Bəs bu ərazidə hansı biznes qurmaq olar, investorları hansı xüsusiyyətlər cəlb edə bilər?  

FED.az Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin əməkdaşı, ekspert Əbdülrəhim Dadaşovun Laçının aqrar potensialı barədə yazısını təqdim edir.

Laçın rayonu respublikamızın cənub-qərbində, Qarabağ silsiləsində yerləşir. Rayonun relyefi dağlar və dağlıq yaylalardan ibarətdir. Yetmiş iki min hektar yaylaq və 34 min hektar zəngin meşə sahəsinə malikdir. Ən hündür nöqtəsi isə 3594 metr olan Qızılboğaz dağıdır. Ərazi baxımından Kəlbəcər-Laçın iqtisadi rayonunun tərkibinə daxildir. Qarabağın Kiçik Qafqaz dağlarının şərqində Ermənistan ilə sərhəddə yerləşən rayonudur. Rayonun meşə fondunun əhəmiyyətli hissəsi işğal dövründə Ermənistan tərəfindən məhv edilib.

Rayon ərazisində ümumi sahəsi 1092 hektar olan üçüncü dövrün relikt növlərinə aid “Ardıc meşəsi” dövlət təbiət abidəsi kimi xüsusi qiymətli meşə sahələrinin siyahısına daxil olunub. Bol su ehtiyatlarına malik olan rayonun ərazisindən axan Alxaslı, Şəlvə və Minkənd çayları birləşərək Həkəri çayını (uzunluğu 113 km) yaradır ki, bu çay da Araz çayına qovuşur.

Laçın rayonunda Alagöllər, İşıqlı, Qaragöl və s. göllər mövcuddur. Rayon əsasən çimli, dağ-çəmən, qəhvəyi dağ-meşə və karbonatlı dağ qara torpaqlara malikdir. Ərazidə yüksək keçən soyuq və dağ tundura iqlimi üstünlük təşkil edir.

Rayon əhalisi əsasən kənd yerlərində məskunlaşmışdı və əsas məşğuliyyəti kənd təsərrüfatı olmuşdur. Qışı quraq keçən, mülayim isti və soyuq iqlimi olan Laçın rayonunda örüş-otlaq və biçənək sahələrinin geniş olmasına (74.0 min ha) və əhalinin maldarlıq sahəsində təsərrüfatçılıq ənənələrinin saxlanılmasına görə keçmiş Sovet İttifaqının tərkibində olan zaman bu regionun aqrar potensialı daha çox heyvandarlıq sahəsində baza ağırlıqlı olmuşdu.

Qeyd edək ki, burada mövcud olan otlaq sahələri respublikanın otlaq sahələrinin təqribən 3.1 faizini təşkil edir. Ərazisində hakim olan iqlimin və bol sulu çaylarının verdiyi imkanlara görə rayon sakinləri həm birillik, həm də çoxillik əkmələri rahat becərə bilirdilər. Burada heyvandarlıqla yanaşı, əkinçilik də inkişaf etdirilirdi. Belə ki, Laçın rayonunda 10.5 min hektar əkin sahəsi və 245 hektar çoxillik əkmələr mövcud olmuşdur. Əsasən taxılçılıq və meyvəçilik kimi sahələri də mövcud idi.

Bitkiçilik sahəsi üzrə aqrar potensialın qiymətləndirilməsi

Laçın rayonunda 1988-ci ilin əkin sahələrinin strukturuna nəzər saldıqda taxıl sahələrinin (96.3%) daha geniş sahələri əhatə etdiyi, digər sahələrdə isə əsasən tütün sahələrinin (2.1%) olduğu müşahidə olunur. Bununla yanaşı, Laçın rayonunda təqribən 175 ha sahədə meyvə və giləmeyvə bağları olsa da, dağ relyefi üçün əlverişli intensiv meyvə bağlarının salınması ilə bu sahənin də potensialından istifadə etmək olar.

Aşağıdakı diaqramda əks olunan strukturdan bölgənin hansı bitkiçilik məhsullarının istehsalı ilə ixtisaslaşdığı, kənd təsərrüfatının tarixi ənənəsinin hansı sahələrdə təmərküzləşdiyi nəzərə çarpır.

Ümumilikdə, Laçın rayonunda 1988-ci ildə mövcud olan taxıl sahələri ölkədəki müvafiq əkin sahəsinin 0.7 faizini, tütün sahələri isə 0.5 faizini, eləcə də rayonda mövcud olan kartof, tərəvəz və bostan bitkilərinin əkin sahələri isə ölkədəki sahənin 0.1 faizini təşkil etmişdi.

Qrafik 1.

1988-ci il üzrə Laçın rayonunda bitkiçilik məhsullarının əkin strukturu, %

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi.

1. Taxıl istehsalı potensialı. Mövcud olan rəsmi statistik məlumatlara əsasən 1980-ci ildə 3.3 min ha sahədə taxıl əkilmiş və biçilmiş taxıl sahələrindən 2.0 min ton məhsul əldə edilmişdir, 1985-ci ildə müvafiq olaraq sahə 3.4 min ha və ondan biçilmiş taxıl 2.8 min ton olmuşdur, 1988-ci ildə isə 3.9 min ha taxıl sahəsindən 3.0 min ton taxıl biçilmişdir.

Göründüyü kimi, işğaldan öncəki dövr ərzində (1980-1988) taxıl məhsuldarlığında 26.6 faizlik artım müşahidə olunmuşdur. Taxıl üzrə orta məhsuldarlıq 7.6 sent/ha təşkil etmişdir. Maksimum məhsuldarlıq isə 8.5 sent/ha olmuşdur. 1980-1988-ci illər ərzində Laçın rayonunda taxıl istehsalı ölkə üzrə istehsalın 0.2 faizini təşkil etmişdir.

Bu da taxıl istehsalında Laçın rayonunun potensial imkanlara malik olduğunu göstərir. Müstəqilliyimiz bərpa olunduqdan sonra aqrar sahədə aparılmış əsaslı islahatlar və innovativ texnologiyaların tətbiqi nəticəsində ölkədə məhsuldarlığın artması ilə yanaşı, işğaldan azad edilmiş Laçın rayonunda da bu yeni islahatlar və innovativ texnologiyaların tətbiqi ilə ümidverici nəticələr əldə etməyin mümkün olduğunu söyləmək mümkündür.

Tədqiqatlar nəticəsində proqnoz inkişaf dövrü hesab edilən 2025-ci ilə qədər Laçın rayonunda taxıl istehsalının 5.3 min tona qədər artırılması gözlənilir.

2. Meyvə və giləmeyvə istehsalı potensialı. Mövcud olan rəsmi statistik məlumatlara əsasən rayonda 1980-ci ildə 210 ha, 1985-ci ildə 241 ha və 1988-ci ildə isə 175 ha meyvə və giləmeyvə bağları mövcud olmuşdur. Bu bağlardan həmin illər ərzində maksimum 74 ton məhsul əldə edilmişdir. Laçın rayonunda da yeni islahatlar və innovativ texnologiyaların tətbiqi ilə ümidverici nəticələr əldə etmək mümkündür.

Tədqiqatlar nəticəsində proqnoz inkişaf dövrü hesab edilən 2025-ci ilə qədər Laçın rayonunda kartof istehsalının 300 tona qədər artırılması gözlənilir.

3. Tütün istehsalı potensialı. 1988-ci ildə isə 83 ha sahədən 142 ton məhsul istehsal edilmişdir. Statistik göstəricilərdən göründüyü kimi, işğaldan öncəki dövr ərzində (1980-1988) tütün məhsuldarlığında ölkə üzrə maksimum məhsuldarlıq 39.0 sent/ha olduğu halda, Laçın rayonunda bu bitkinin məhsuldarlığı 19.3 sent/ha olmuşdur.

Halbuki 1980-1988-ci illərdə Laçın rayonunda tütün istehsalı ölkə üzrə istehsalın 0.2 faizini təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, tütünçülük sahəsi barədə tarixi statistik göstəricilər həmin illər ərzində tütün istehsalında Laçın rayonunun tütün məhsulu istehsal etmə imkanlarının mövcud olduğunu göstərir.

Aparılan araşdırmalar nəticəsində 2025-ci ilə qədər Laçın rayonda tütünün intensiv üsullarla əkilib-becərilməsi hesabına 2 ton/ha məhsuldarlıqla istehsalın 200 tona çatdırılması proqnozlaşdırılır ki, bu da ölkədə tütün istehsalının təxminən 1.4 faizinin məhz Laçın rayonu hesabına formalaşacağı deməkdir.

4. Digər növ bitkilərin istehsalı potensialı. Laçın rayonunda torpaq, iqlim, su resursları, eləcə də tarixən mövcud olan bitkiçilik ənənəsinin mövcud olması bu regionda meyvəçilik və tərəvəzçilik sahəsində də istehsal potensialı vəd edir. Qeyd etmək lazımdır ki, potensial nəzərə alınaraq bu zonada 300 hektarlıq intensiv nar, alma və xurma bağlarının pilot layihə olaraq salınması da plan çərçivəsində həyata keçiriləcək.

Bundan əlavə, Laçın rayonunda 1000 hektara qədər sahələrdə kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri əkiləcəyi də gözlənilir. Belə ki, regionlarda aqrar inkişaf perspektivi nəzərə alınarsa, ölkədə tətbiq olunan aqrar innovasiyalardan istifadə edilməsi ilə yeni intensiv meyvə-giləmeyvə bağlarının salınması tərəvəz istehsalını artırır.

Bu baxımdan Laçının ölkənin bu məhsullar üzrə ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı və ixracatının artımına böyük töhfəsi olacaq. Heyvandarlıq sahəsinin yemə olan tələbatı nəzərə alınarsa, bu rayonda yemlik otların da yetişdirilməsi üçün 1000 hektarlıq əlavə əkin sahəsinin salınması tədbirlər planı çərçivəsində nəzərə alınacaq.

Ümumilikdə, 1980-1988-ci illərin təcrübəsi, ölkədə son illər ərzində aqrar innovativ inkişaf trendləri və statistik göstəricilərinin təhlilindən əldə nəticələr görə, 2025-ci ilə qədər Laçın rayonunda 7.6 min hektarlıq əkin və bağ sahələrindən 38.4 min ton bitkiçilik məhsulu istehsalı imkanları vardır ki, bu da ümumilikdə, ölkədə müvafiq məhsullar üzrə proqnoz istehsal göstəricilərinin 0.4 faizini əhatə edir.

Bitkiçilik məhsulları istehsalı nəticəsində Laçın rayonunun yaratdığı əlavə məhsul dəyərinin 22.0 milyon manat, ölkə üzrə proqnoz göstəricilərindəki payının isə 0.51 faiz olması gözlənilir.

Laçın rayonunda 2025-ci il üçün bitkiçilik məhsullarının istehsalı və ölkə miqyasında istehsal göstəricilərinə töhfəsi (faizlə) barədə proqnoz göstəricilər aşağıda daha aydın təsvir edilib:

Cədvəl 1.

2025-ci ildə Laçın rayonu üzrə bitkiçilik məhsulları istehsalının proqnozu 

Bitkiçilik məhsulları	Rayon üzrə əkin sahəsi proqnozu, ha	Rayon üzrə məhsuldarlıq proqnoz, sent/ha	Rayon üzrə istehsal proqnozu, ton	Rayon üzrə proqnoz istehsalın ölkə istehsalına natural ifadədə gözlənilən faydası, %
Taxıl	5000	10.5	5250	0.1
Tütün	100	20.0	200	1.4
Kartof	800	66.0	5280	0.4
Tərəvəz	170	120.0	2040	0.1
Bostan bitkiləri	30	106.6	320	0.1
Meyvə və giləmeyvə	500	6.0	300	0.02
Yem bitkiləri	1000	250.0	25000	6.7
Cəm	7600	+	38390	0.4

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi.

Sadalanan əmək, torpaq, iqlim və su resursları ilə indiki vaxtda bu istehsaldan dəfələrlə çox məhsul istehsal etmək mümkündür. Nəzərə almaq lazımdır ki, müasir dövrdə kənd təsərrüfatının bütün sahələrində tətbiq edilən müasir yanaşma ilə ciddi inkişaf əldə olunub.

İstər heyvandarlıqda yeni növ cinslər, bitkiçilikdə isə daha məhsuldar toxumların tətbiqi ilə işğaldan əvvəl olan istehsal həcmində ciddi artım əldə etmək mümkündür. Bütün bunlar Laçının xüsusilə kənd təsərrüfatında əhəmiyyətli irəliləyişlərə səbəb olacaq.

Heyvandarlıq sahəsi üzrə aqrar potensialın qiymətləndirilməsi

Rəsmi statistik məlumatlara əsasən, 1980-ci ildə 44894 olan iribuynuzlu heyvanların sayı, 1985-ci ildə 48717-ə yüksəlmiş və 1988-ci ildə isə 42968 baş olmuşdur ki, bu da ölkə üzrə müvafiq naxır sayının 2.3 faizini təşkil etmişdir. Eyni zamanda, xırdabuynuzlu heyvanlar üzrə isə 1980-ci ildə 212968, 1985-ci ildə isə 232151, 1988-ci ildə isə 224821 baş olmuşdur.

Beləliklə, ölkə üzrə müvafiq sürü sayının 4.0 faizini təşkil etmişdir. Bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə ət istehsalı qeyd edilən illərə müvafiq olaraq 2510, 3015 və 3276 ton olmuşdur. Rayon üzrə bütün təsərrüfatların cəmi süd istehsalı illər üzrə 1988-ci ildə 13923 tona bərabər idi. Yun istehsalı isə həmin ildə 354 ton olmuşdur, yumurta istehsalı isə 4127 min ədəd idi.

Statistik məlumatlara əsasən deyə bilərik ki, Sovet İttifaqının tərkibində olduğumuz dövr ərzində Laçında heyvandarlığın bütün sahələri üzrə məhsul istehsalı artan dinamika ilə inkişaf etmişdir.

Qrafik 2.

İşğaldan öncə Laçın rayonunda iri və xırdabuynuzlu heyvanların sayı, baş

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi.

Laçın rayonunda 2025-ci il üçün heyvandarlıq məhsullarının istehsalı və ölkə miqyasında istehsal göstəricilərinə töhfəsi (faizlə) barədə proqnoz göstəricilər aşağıda daha aydın təsvir edilib:

Cədvəl 2.

2025-ci ildə Laçın rayonu üzrə heyvandarlıq məhsulları istehsalının proqnozu

Heyvandarlıq sahəsi	Ölkə üzrə istehsal proqnozu	Rayon üzrə istehsal proqnozu, ton	Rayon üzrə proqnoz istehsalın ölkə istehsalına natural ifadədə gözlənilən faydası, %
Ət (diri)	668224	1322	0.2
Süd	2431880	42208	1.7
Yumurta, min ədəd	2104081	477	0.02
Yun	19975	510	2.6
Cəm	3246324	44517	1.4

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi.

2025-ci ilə qədər Laçın rayonunda 75.6 min baş iribuynuzlu (inək və camışlar) və 402.3 min baş xırdabuynuzlu mal-qaranın (qoyun və keçilər) bərpa edilməsi ilə ölkədə heyvandarlığın inkişafına və sürü dövriyyəsinin təqribən 3.7 faiz artımına səbəb olacaq.

Həmçinin Laçında 110 min quş və 18 min arı ailəsinin olacağı da proqnozlaşdırılır ki, bu da yumurta, quş əti və bal istehsalının artmasına da təkan verəcək. Bu sahələrə müvafiq olaraq diri və kəsilmiş çəkidə ət istehsalı 0.2 faiz və yun istehsalında isə təqribən 2.6 faiz artım olacaqdır. Süd və yumurta istehsalında müvafiq olaraq 1.7 faiz və 0.02 faiz artım proqnozlaşdırılır.

Araşdırma və tədqiqat nəticəsində proqnoz dövrə qədər heyvandarlıq sahəsinin inkişafında Laçının payı 44.5 min tona yaxın və yaxud 1.4 faiz olacağı ehtimal edilir ki, bu da rayon üzrə 25.6 milyon manatlıq heyvandarlıq məhsulu istehsalı olacağı anlamına gəlir.

Aqrar istehsal potensialı ilə yanaşı, Laçın rayonunda tütünün emalı, südün emalı, gön-dərinin və yunun emalı müəssisələrinin qurulması üçün böyük potensial da nəzərə alınmalıdır.

Bu region üçün trend hesab edilən meyvəçilik sektoru üzrə emal müəssisələri, arıçılıq məhsullarının istehsalı imkanları da hesablanarsa, burada aqro-sənayenin təmərküzləşmiş və klasterial inkişafından iqtisadiyyata töhfəsi sovet dövründəki potensialdan daha artıq olduğu müşahidə edilir.

Ümumilikdə, Laçın rayonunda kənd təsərrüfatı infrastrukturunun bərpası, yeni əkin sahələri və bağların salınması, otlaq sahələrinin, eləcə də heyvandarlıq sahəsinin inkişafı üçün zəruri infrastrukturun bərpası nəticəsində məhsuldar dövrün başlanğıcı hesab olunan 2025-ci ildə ölkədəki kənd təsərrüfatı istehsalına birbaşa əlavə töhfəsi 47.6 milyon manat, başqa sözlə 0.5 faiz olacağı proqnozlaşdırılır.

Təbii ki, bu proqnozlar sadəcə aqrar potensialı əhatə edib. Sonrakı dövrdə emal və dəyər zənciri üzrə aqro-sənaye potensialı da hesablanarsa, dolayı olaraq daha böyük miqyasda ümumi daxili məhsulda və yeni iş yerlərinin yaradılması baxımından həndəsi silsilə ilə müsbət effekti hiss olunacaq.