Yaponiya haqqında ümumi olaraq coğrafi baxımdan yadımda qalanlar bunlardır. Ərazisi təxminən 377 min kv.km-dir, ümumi 6852 adadan ibarətdir, torpaqlarının cəmi 13%-i əkinçiliyə əlverişlidir və nəhayət, ərazisinin 66%-i dağlıqdır. Yapon iqtisadiyyatının xammadə tələbatı demək olar ki, 100%-i, qida maddələrinin isə tam yarısı idxal olunur. Qısaca, yaponiyada yoxsul yoxdur, amma çox zəngin insanlar da yoxdur deyilənə görə. 128 milyon əhalisi olan ölkənin 2050-ci ilə qədər 100 milyona enəcəyi deyilir.
Bu, “bir-iki kəlimə”ni yazmaqda məqsədim yaponların hər mənada “resurs” baxımından nə qədər sıxıntısının olduğunu göstərməkdir.
Yapon möcüzəsi haqqında eşitmişik. O möcüzənin əsasında məhz Kayzen – yəni “davamlı olaraq yaxşılaşdırma, mütəmadi olaraq irəliyə getmə, hər günü öncəki gündən daha yaxşı etmə” durur. Onların uğurunun “niyə”sində gizlənən əsas amillərdəndir Kayzen.
Yaponların bir çox xarakteristik özəllikləri var ki, onlardan bir neçəsini sadalayaq:
– Tipik bir yapon heç vaxt “bu məni maraqlandırmır, mənə nə” deməz. Kollektiv ruh onlarda inanılmaz yüksəkdir.
– Yaponlar çox qürürludurlar, qürurlarına toxunulduğunda rahatca intihar etməyi bacaran bir millətdir. Kapitalizmin təzə kök atdığı vaxtlarda yeni-yeni borclanmağa başlayan yaponlar ödəyə bilmədiklərində kütləvi intiharlara keçdilər, hətta bir vaxtlar ölkədə intihar səviyyəsi 100 min adama 28 nəfərə kimi qalxmışdı. «Xəta etmək olar, amma onun da sayı 0 olmalıdır» deyirlər. Xəta edəni bağışlamırlar, etməyi də heç sevmirlər, bu səbəbdən yaponlar ən az xəta etdiklərinə görə də, dünyanın ən az üzr istəyən millətidir.
– Yaponlar heç vaxt səs tonlarını qaldırmaz, başqası da bunu edəndə özlərinə qarşı təhqir bilərlər.
– Yaponiyada kişilər qadınlardan üstün hesab olunur. Qadınlar adətən ikinci dərəcəli işlərdə işləyir. Yapon kişisi qadının ona hökm etməsini heç sevməz. Hətta maraqlı bir fakt var ki, Yaponiyada ali təhsilli qadınlar, orta təhsillilərə nisəbətən daha az iş tapa bilirlər. Çünki ali təhsilli qadınları işə götürməyə həvəsli olmur yapon kişilər. Orta təhsillilər isə bəsit, sadə işləri görürlər. Yapon kişisinə görə yapon qadını evlənənə qədər işləyə bilər, evləndikdən sonra isə onun işi vətəninə xeyirli nəsil yetişdirmək olmalıdır.
İndi isə, yapon idarəçiliyindəki maraqlı məqamlara nəzər salaq:
– Yaponlar fərdi qərar verməyi sevmirlər, qərarlar adətən ortaq alınır, hamının fikri mütləq dinlənilir. Ailədə bu mədəniyyət hakim olduğuna görə, iş dünyasına da təsir edib. Yaponlara görə ortaq qərarlar verilərkən, hər kəs razı qalır, çünki hamı hiss edir ki, bu qərarın verilməsində onun da rolu var və təbii olaraq o qərarı dəstəkləməyə meylli olur. Qərbdə isə adətən bəlli xüsusi qruplar qərar verir və nəticədə aşağılar əksərən qərardan narazı qalırlar. Qərbdə qərarı həm də tez verirlər, amma icrası uzun çəkir. Uzun çəkən icra isə xətalara səbəb olmaqla yanaşı, bu qərardan xəbəri olmayan aşağıdakı işçilər tərəfindən könülsüz yerinə yetirilir. Onlar iş müstəvisində bir qərara gəlməkdən ötrü 80-ə yaxın insanın fikrini yazılı şəkildə alırlar. Məhz buna görə də Amerikada belə bir deyim var: “əgər Yaponiyaya bir müqavilə imzalamağa gedirsinizsə, bunu əsla 1-2 gündə edə biləcəyinizi sanmayın. Bəxtiniz olsa, 2 həftədən sonra bəlkə “hə” cavabını alarsınız.”
– Yaponlar heç bir şeyə “ən yaxşı” deməzlər. “Bu işi etməyin başqa yolu yoxdur” demək də onlarlıq deyil.
– Yapon idarəçiliyində Kayzen prinsipinə uyğun olaraq qazanc deyil, keyfiyyət öndədir. Qərbdə əgər hər işdə yenilik və nəticə öndədirsə, Yaponiyada proses və keyfiyyət hər şeydən öndə gəlir. Məsələn, Toyotada işləyənlər il ərzində ortalama 33 təklif verirlər ki, bunun da məqsədəuyğun olanlarını dərhal icra edirlər. Şirkətdə təklif vermək yaponlar üçün vəzifə borcu kimi bir şeydir.
– Yaponiyada keyfiyyəti maksimuma çatdırmaq üçün mütəmadi beyin fırtınası (brain storm) keçirilir, hər kəs ağlına gələn-gəlməyən təkliflərini verir, bütün təkliflər də sürətlə qeydə alınır. Ən önəmli məsələ isə, brain storm zamanı irəli sürülən təkliflər qətiyyən müzakirə olunmaz, tənqid olunmaz. Bu prinsipdən bizim yerli idarəçilərimiz də örnək götürsə, pis olmazdı. Çox fikirlər məhz bu halda doğulmamış ölür.
“5 NİYƏ” PRİNSİPİ
Yuxarıda dediyimiz kimi xəta etməyi sevməzlər. Olarsa belə, bunu araşdırmağın çox maraqlı üsulunu tapıblar. Üsulun adı “5 WHY”, yəni bir xəta baş verdikdə səbəbin kökünə çıxmaq üçün 5 ədəd niyə sualına cavab tapmaqdır. O qədər müdrik bir düşüncədir ki, ilk dəfə bunu kitabdan oxuyanda bir müddət heyranlıqdan donub qaldım. Bu üsulu qısa nümunə ilə izah edək: Deyək ki, şirkətin facebook səhifəsinə narazı bir müştəri satıcının ona pis xidmət göstərməsindən şikayətlənib. Bu halda yaponlar onu məhz 5 dəfə niyə sualı verməklə araşdırırlar.
Satıcı müştəriyə pis xidmət göstərib, niyə? Ona görə ki, yorğun olub
Satıcı niyə yorğun olub? Ona görə ki, bu gün 12 saat ayaq üstə dayanıb
Niyə məhz 12 saat ayaq üstə dayanıb? Ona görə ki, mağazada iş sistemi belə qoyulub.
Mağazada iş sistemi niyə elə qurulub? Ona görə ki, şirkət ümumən bu cür sistemlə işləyir.
Şirkət niyə belə bir sistemlə işləyir? Ona görə ki, yeni CEO belə istəyib.
Aha, deməli səbəbin kökü şirkətə yeni gəlmiş CEO-dadır. Yaponlar da məhz “müalicəyə” ən axırıncı niyə sualına cavabdan başlayılar. Onlarda hər işin bir standartı var, onu tam yazmağa vaxt sərf edərlər, amma sonunda onu bütün işlərinə tətbiq edərlər, işə yeni gələn üçün də işi mənimsəmə, anlama asan olar.
Yaponlara görə problemi həll etmədə ən operativ üsul onu o problemə ən yaxın olan şəxslə həll etməkdir. Halbuki, Qərbdə bu tərsinədir. Məsələn, Amerikalılar ağıla inanarkən, yaponlar bir addım da qabağa gedərək həqiqətə inanarlar. Amerikalılar gələcəyə doğru sürətlə addımlarkən, yaponlar əksinə keçmişlərinə çox bağlıdırlar.
“Bir vaxt boşanmaq üçün evlənmədiyiniz kimi, bir vaxt işdən çıxmaq üçün də işə girməyin”.
Bəs, bu Gündoğan ölkəsində işçi və işəgötürən psixologiyası necədir?
Yaponiyada insan amili, işçilərə münasibət qərbdəkindən köklü surətdə fərqlənir. Məsələn, Yaponiyada işçinin şəxsi ciddi problemi olmadıqca və cinayət işləmədikcə işdən çıxarılmaz. Hətta firmalar arasında qarşılıqlı işçi alış-verişini əngəlləmək üçün hazırlanan qaydalar belə var. Qaydalar olmasa belə, yaponlar işlərini tez-tez dəyişməyi xoşlamırlar.
Ali təhsillilərlə orta təhsillilər işə alınarkən fərqli dəyərləndirmə edilir. Ali təhsillilər ixtisaslarından asılı olmayaraq, onlara aid olmayan işdə təcrübəçi kimi işə başlaya bilərlər. Ümumiyyətlə yeni işçilər bilik və bacarıqları nə olur-olsun, 2-3 il təcrübəçi kimi işləyirlər. 2-3 ildən bir yoxlamalar edilir və işçinin vəzifəsi artılır. Adətən təcrübəsiz bir ali təhsilli işçinin mütəxəssis ola bilməsi üçün 6-7 il lazım gəlir. Yaponiyada belə bir fikir hakimdir ki, “nə qədər uğurlu, ağıllı və professional olursunuz-olun, işinizin gələcəyi işçilərinizdən asılıdır”.
Yaponiyada işə girən işçinin işə başladığı andan onun universitet qiymətləri tarix olur, əsas diqqət işçinin xarakteri və insani keyfiyyətlərinə, qrupla işləmək bacarığına yönəlir. Şirkət işçiləri ilə dil tapa bilməyənlər dahi də olsalar, işdə saxlanılmırlar. Çox önəmli məsələ isə, vakant yerlərlə bağlıdır. Belə ki, onlar vakant yerə kənardan deyil, daxildə yetişmiş adamları qoyurlar. Bu, işçilərdə də əlavə motivasiya yaratmış olur. Normal işçi bilir ki, nə vaxtsa, ondan üst vəzifədə yer boşalsa və özü də normal iş qabiliyyəti göstəribsə, onun o vəzifəyə gətirilməsi ehtimalı böyükdür.
Bir anlıq özümüzlə müqayisə edəndə görürsən ki, bizdə əksinə – ən üst səviyyədə olan bir menecer belə, rahatlıqla günlərin xoş bir günü yerinə kənardan başqa birinin gətirələcəyindən təəccüblənmir, nə də ki, ondan altda olan işçi üzərindəki 1 addımlıq vəzifəyə həvəsli olmur, çünki nəticəni təxmin edə bilir. Azərbaycanda hər şeydən öncə, məncə, buna əncam qılmaq lazımdır. İnsanlar işlədikləri yerdə gələcəkdə onları nəyin gözlədiyini bilməlidir və ya rəhbərlər bunu onlara göstərməlidirlər. Bu olmadıqda təbii ki, işçi nə qədər təmin edilmiş olsa belə, özünü olduğu yerdə müvəqqəti hiss edəcək.
Keçək mətləbə. Adətən bir işçi bir vəzifədə 7 ildən çox qala bilməz və ya 10 ildə ən azı iki vəzifə dəyişməlidir. Yapon universitetləri adətən ümumi təhsil verir, konkret ixtisasa yönəlik təhsili isə tələbələr işlədikləri müəssisələrdə alırlar. Ümumiyyətlə Yaponiyada ən balaca şirkətin belə tədris şöbəsi mütləq olur, o şöbə mütəmadi treninqlər sayəsində işçilərini öyrədir. Ən böyük yatırım insanadır deyib təhsilə o qədər fikir verirlər ki, yetişdirdikləri bir işçi işini dəyişəndə də bunu xoş qarşılamırlar.
Bəs qadınlar?
Yaponiyada müvəqqəti işləyənlərin əksəriyyəti qadınlardır. Bu qadınların da əksəriyyəti subaylardır. Yuxarıda dediyimiz kimi – evli qadınlar daha az işləməyə meylli olurlar və ya yapon kişiləri bu cür istəyirlər. Yapon mədəniyyətinə görə qadının yeri evidir, vəzifəsi uşaqlarını böyütmək, layiqli vətəndaş yetişdirməkdir. Bu səbəbdən yapon qadınları ən çoxu 32 yaşına kimi işləyə bilirlər. Qadınların maaşı da kişilərinkinin yarısından bir az çox olur. Bununla da qadınları işləməkdən soyudurlar, desək, yanılmarıq. Maraqlıdır ki, qadınlar bəlli bir maaş səviyyəsinə çatdıqda şirkət qadını işdən çıxarır və yeni işə başlayan bir qadını işə götürür. Bayaq da qeyd etdiyim kimi ali təhsilli xanımlar, orta təhsillilərə nisbətən daha çətin iş tapır, sonda da orta təhsillilərin gördükləri işləri görməyə razı olurlar. Bu səbəblə də çox yüksək vəzifələrdə qadınlar adətən olmur.
“Muda”ya yox!
Yaponlar israfçılığa qarşı çox həssasdırlar. Onlar təbii nemətləri, onları əhatə edən hər şeyi müqəddəs əmanət kimi qəbul edir, bu əmanəti israf etmənin böyük günah olduğuna inanırlar. Bu dəyər onların işlərinə də təbii ki, təsir edir. Yaponiyada belə bir fikir var ki, “lazımsız bir işi ixtisar edərkən lazımsız bir işçi də avtomatik ixtisar olunacaq”. Onlar üçün qənaətcillik, resursların minimum həddə istifadəsi; məhsul və müştəriyə orientasiya; yüksək keyfiyyət və ən vacibi tələbin sürətlə ödənilməsi vacibdir. Yaponca israf – MUDA deməkdir.
Yapon işçi necə qabağa gedir?
Yaponiyada bayaq da dediyimiz kimi işçi, nə qədər savadlı və bacarıqlı olur-olsun heç vaxt özündən təcrübəli olandan yüksək maaş almır. Yaponiyada təcrübəli işçi ən dəyərli sayılır. Bunu bilən gənc, savadlı yapon da səbrlə öz təcrübəsini artırıb yüksələcəyi, öz növbəsinin çatacağı anı gözləyir. Bu sistem həm maaşa, həm də vəzifəyə aiddir. Bununla da müəssisədə daha təcrübəli işçi də özündən təcrübəcə aşağıda dayanan gəncdən əmr almayacağına arxayın olur. Çox maraqlıdır ki, işə yeni başlayanlar, aşağı-yuxarı ilk 10 ildə bir-birilə eyni maaşı alırlar. Məsələn, 20-24 yaş arasındakı işçilərin maaşı 50-55 yaşında olanlarla müqayisədə 2-3 dəfə aşağı olur. Burada da müsbət bir məqam işçinin yaşı çoxaldıqca, vəzifəsinin artmasa belə, maaşının artacağını bilərək motivə olmasıdır. Yəni onlar üçün təcrübə olduqca önəmlidir, təcrübəsizin təcrübəlinin üstündə olmasına izn vermirlər, özləri də təcrübəsizdən əmr almağı sevmirlər. Qısacası onlarda “tapş” sistemi işləmir.
Bir maraqlı və mənim diqqətimi çəkən vacib bir məqam da, yuxarıda dediyim kimi, Yaponiyada işçilərin müəssisə daxilində tez-tez rotasiya edilməsidir. Bunu bilən işçi də, gördüyü işin haqqını verməklə yanaşı, başqaları ilə də qarşılıqlı köməkləşmədə güzəştə getmir, tənbəlliyə qətiyyən yol vermir, əlindən gəldiyi qədər iş yoldaşına dayaq olur. Səbəb isə çox sadədir – işçi bilir ki, gec-tez onu rotasiya edəcəklər və o yeni işində əvvəllər kömək etdiyi şəxsin rəhbəri də, işçisi də ola bilər. Hər iki halda bundan çox məmnun olurlar ki, əvvəllər hansısa işçiyə yardım edə biliblər. Siz idarəetmədəki mükəmməlliyə baxın ki, bu da 100% kitabla, elmlə deyil, tarixi köklərlə bağlıdır, zənnimcə.
Hər şeydən bir şey, yoxsa bir şeydən hər şey?!
Yaponları qərblilərdən fərqləndirən digər bir cəhət də ixtisaslaşma ilə bağlıdır. Belə ki, Qərbdə adətən işçi bir sahənin mütəxəssisi olur, o sahədən kənar heç nə ilə maraqlanmır. Yaponiyada isə işçi müəssisədə fərqli vəzifələrdə çalışdırıldığından hər sahə haqqında məlumatlı olur. Onlar hesab edirlər ki, bir işçi sahəsinə aid bütün xırdalıqlardan xəbərdar olmalıdır. Əksi olduqda, yəni bir işçi hansısa sahədə mükəmməlliyə çatdıqda eqosu şişir, «bunu ən yaxşı mən edirəm» fikrinə qapılır, bu da şirkətdaxili toqquşmalara gətirib çıxarır, çünki işçi özünü əvəzedilməz hesab eləməyə başlayır.
azlogos.eu
