«Həmişə bədbəxtlik baş verəndə siz köməyə tələsirsiniz. Bəs nə üçün bunun qarşısını əvvəlcədən almaq mümkün olmur?»
FED.az xəbər verir ki, bu Şərqi Hindistanın Odiş şəhərində 1999-cu ildə siklon nəticəsində baş verən dağıntıların ortasında dayanmış yeniyetmə qızın sözləri idi.
Sürətlə böyüyən su böhranı
Odişdəki böhran təkcə güclü külək və qasırğa deyil, həm də onlar nəticəsində yaranan vəziyyətlə bağlı idi. Dağıntılar nəticəsində bütöv siu təminatı sistemləri məhv edilmiş və yerli sakinlər həftələrlə susuz qalmışdılar. Çirklənmiş quyular və dağılmış infrastruktur xəstəlik yayılmasına səbəb olmuşdu. Fəlakətin qarşısı yalnız su təminatı bərpa olunanda alınmışdı.
Amma belə hallara qarşı əsl dayanıqlıq daha böyük səylər tələb edir – dəyişən dünya üçün daha intellektual su təminatı sistemləri tələb olunur.
Son 50 ildə torpaqların deqradasiyası, qrunt sularının tükənməsi və su bataqlıq torpaqlarının itirilməsi nəticəsində dünyada təbii su ehtiyatları 27 trilyon kubmetr azalıb. Bununla yanaşı, şirin su ehtiyatlarının 83%-i 1970-ci ildən sonra yoxa çıxıb. Bu da indiyədək su ehtiyatlarını qoruyub saxlayan ekosistemin sarsılmasının göstəricisidir.
Hazırda dünyada hər 10 nəfərdən biri kəskin su çatışmazlığı olan ölkələrdə yaşayır. 2040-ci ildə isə yeni doğulmuş hər 4 uşaqdan biri bu vəziyyətdə olacaq. Ekstremal hava hadisələri isə su tsikllərini daha dayanıqsız edir. Nəticədə 2050-ci ildə dünya əhalisinin yarısı quraqlıqdan əziyyət çəkəcək ki, bu da kənd təsərrüfatının işini pozacaq.
Artıq dünyada su ilə bağlı vəziyyət gözümüz qarşısında dəyişir. Məsələn, Əfqanıstanda vaxtidə etibarlı su mənbəyi sayılan çaylar artıq qarın əriməsi ilə bağlı problemlərə görə, daha etibarlı sayılmır. Afrikanın bəzi hissələrində addım addım yayılan quraqlıq insanların buradan köçməsinə və ərzaq təhlükəsizliyi probleminin yaranmasına səbəb olur.
Dünya Bankının hesabatında bunun uzunmüddətli nəticələri qeyd edilir: quraqlıq vaxtı doğulan uşaqlar yemək çatışmazlığından əziyyət çəkir, bu isə qarşıdakı 10 illiklər ərzində iqtisadi imknaları azaldır. Vaxtında tədbirlər görülməsə, bu hallar davam edəcək və daha da güclənəcək.
Niyə indiki su sistemləri daha öz təyinatını uyğun gəlmir?
Su probleminin bir səbəbi də su resurslarından istifadə ilə bağlıdır. Artıq bu idarəetmə müasir tələblərə cavab vermir. İndiki sistemlər o dünya üçün nəzərdə tutulub ki, artıq o yoxdur. Fəlakətlər su ehtiyatlarının idarə edilməsindəki çətinlikləri açıq aşkar göstərir.
Məsələn, bəndlər suyun qorunub saxlanması və subasmanın qarşısının alınması üçün vacibdir. Amma onların əksəriyyəti köhnəlir və təhlükə altına düşür. Belə kİ, dünyadakı 40 min irili xırdalı bəndin böyük hissəsi 10 illər əvvəl, artıq indi köhnəlmiş hidroloji məlumatlar əsasında layihələndirilib. Təkcə Hindistanda 6886 bənd var ki, onların əksəriyyətinin 50 yaşı var və artıq uçmaq halındadırlar.
Məhz bu səbəbdən Dünya Bankının dəstəyi ilə dünyada 500 bəndin möhkəmləndirilməsi layihəsi reallaşır. Amma hazırda dünyada minlərlə bəndin möhkəmləndirilməsinə ehtiyac var ki, kəskin hava dəyişikliklərinə davam gətirsin.
Su təminatının yaxşılaşdırılması üçün infrastrukturla yanaşı, əlavə qərarlar da lazımdır. Bura daha yaxşı maliyyələşdirmə, daha güclü idarəetmə, qabaqcıl texnologiyalar və tərəfdaşlıq aiddir. Beləliklə,
Su ilə bağlı təhlükəsiz gələcəyin yolları
Su təhlükəsizliyinə münasibət dəyişməli və daha davamlı qərarlar verilməlidir. Onlar aşağıdakılardır:
1. Suyun saxlanılmasının optimallaşdırılması və adamtasiyası: Suyun toplanması üçün təbii və sonradan tikilmiş infrastrukturu birləşdirən hibrid yanaşma. Məsələn, Polşada Aşağı Rasibuqda bu prinsiplə tikilmiş su anbarı tarixi daşqınlar zamanı iki şəhəri subasmadan qoruyub.
2.Rəqəmsal innovasiyalardan istifadə: Süni intellekt, məsafədən həyata keçirilən zondlama və real rejimdə aparılan monitorinq su ehtiyatlarının idarə edilməsini kökündən dəyişir. Məsələn, Hindistanın Milli Hidroloji Layihəsində süni intellektə əsaslanın sistemlər subasma riskini gündəlik 24 saat fasiləsiz olaraq hesablayır və bu proqnozlar 90% doğru çıxır. Həmin proqnozlar sistemi idarə edən operatorlara imkan verir ki, su anbarından suyu dəqiq buraxmaqla sistemin dayanıqlığını qorusunlar. Braziliyada isə quraqlığın real rejimdə monitorinqi hökumətə imkan verib ki, problemi nəinki həll etsin, hətta bəzi ərazələrdə qabaqlayıcı tədbirlər görə bilsin.
3.İdarəetmə və tərəfdaşlığın gücləndirilməsi: Su ehtiyatlarının yaxşı idarə edilməsi hökumət, müəssisələr və icmalar arasında əməkdaşlığı tələb edir. Dünyada 360 çay hövzələrinin yalnız 41-də onlardan istifadə edən ölkələr arasında bu barədə rəsmi müqavilələr var. Belə razılaşmaların olmaması əksər hallarda konfliktə səbəb olur. Düzgün idarəetmə olmasa suya görə münaqiləşələrin sayı və gərginliyi ancaq artacaq.
4.İnvestisiya və maliyyələşdirmənin artırılması: nə qədər qəribə olsa da, su təhlükəsziliyi barədə müzakirələrin neçə illərdir davam etməsinə baxmayaraq hələ də bu sahəyə ayrılan pullar həddən artıq azdır. Belə ki, 2030-cu ildə su təhlükəsizliyi üzrə 6,7 trilyon dollar, 2050-ci ilə qədər isə 22,6 trilyon dollara ehtiyac var. Hökumətlər bu boşluğu təkbaşına doldura bilməzlər – burada özəl sektorun iştirakı tələb olunur. Məsələn Peru və Çilidə özəl investisiyalar tullantı sularının təmizlənməsi və təkrar istifadəsini stimullaşdırır və bununla da şirinsudan istifadəni azaldır. Qaraşıq maliyyələşdirmə, «iqlim» istiqrazları və «davamlılıq» istiqrazları su sahəsində maliyyə çatışmazlığını aradan qaldıra bilər, amma bu imkanlar hələ də tam istifadə olunmur.
Su, yeni iş yerləri və iqtisadi artım
Su təchizatı sahəsindəki ağıllı həllər, təkcə su təminatı və su təhlükəsizliyini təmin etmir. Bu qərarlar iqtisadi inkişafa təkan verir, yeni iş yerləri yaradır və yaşayış şəraitini yaxşılaşdırır. Su ilə etibarlı təminat – milyonlarla insanın məşğul olduğu, xüsusilə də kasıb ölkələrdə kənd təsərrüfatını, energetikanı və sənayeni dəstəkləyir. Heç bir ölkə su gələcəyini təmin etmədən uzunmüddətli çiçəəklənmə dövrünə keçə bilməz.
Su çatışmazlığı iş yerlərini məhv edir, necə ki, 2018-ci ildə Keyptaunda baş vermişdi – həmin vaxt kənd təsərrüfatında 20 min kənd təsərrüfatı işçisi işini itirmişdi. Su resurslarının ağıllı idarə edilməsi isə belə imkanları yaradır. Məsələn, Konqo Demokratik Respublikasında suya əlçatanlıq proqramı təxminən 30 min yeni iş yeri yaradacaq. Təmiz su və onun sayəsində sanitariyanın yaxşılaşması ictimai sağlamlığı yaxşılaşdırır və ölkədəki işçi qüvvəsindən, xüsusilə də qadınların iş imkanlarından daha yaxşı istifadəyə imkan yaradır.
Başqa sözlə, su təhlükəsizliyi – sadəcə su çatışmazlığının qarşısının alınması deyil, bu həm də dayanıqlı inkişafı, iqtisadi artım və fəlakətlərin qarşısının alınması imkanıdır. Su çətinliyi olduqda iqtisadiyyat dağılır, əhalinin sağlamlığı zəifləyir. Bunun mənfi nəticələrini isə təkcə hökumət deyil, bütün ölkə iqtisadiyyatı hiss edir.
