Müəllif: Rafət Əliyev, “Baku Medical Plaza”nin direktoru
Xüsusi olaraq FED.az üçün
Ölkədə həyata keçirilmiş vergi islahatları, bu sahədə şəffaflığın təmin edilməsi və kölgə iqtisadiyyatına qarşı görülən tədbirlər iqtisadiyyatımızın bir çox sahələrinə müsbət təsir göstərmiş, artan vergi daxilolmalarının xeyli hissəsi əhalinin sosial rifahının yüksəlməsinə yönəlmiş, ölkə əhalisi bu tədbirləri böyük rəğbətlə qarşılamışlar.
Ölkəmizdə özəl tibbi sektorun ciddi inkişaf mərhələsi 2013-17-ci illər ərzində investisiyalarin artdığı münbit iqtisadi şərait dövrünə təsadüf edir. Həmin dövrdə bu sahəyə böyük yatırımlar edilmiş, müasir tibbi avadanlıqlar gətirilmiş, özəl sektorda Türkiyə və Qərbi Avropa ölkələrinin qabaqcıl klinikaları ilə rəqabətə davamlı uşaq və yenidoğulmuşların reanimasiyası, kardio və neyro cərrahiyyə mərkəzləri yaradılmış, müasir reanimasiyalar qurulmuş, invaziv cərrahiyyənin bütün yenilikləri tətbiq olunmuş, xaricdə yaşayan azərbaycanlı həkimlərin geri qayıdışı başlamış, yüksək səviyyəli əcnəbi mütəxəssislər davamlı surətdə ölkəmizdə unikal tibbi əməliyyatlar həyata keçirmiş, xaricə tibbi turizm axını demək olar ki, dayanmışdır.
Buna, tibbi xidmət qiymətlərinin digər ölkələrlə münasibətdə aşağı olması, həkimlərə yüksək məvaciblərin verilməsi də öz tövhəsini vermişdir. Həmin vaxtlar tibbi prosedurlar üçün qiymətlər əhalinin alıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınaraq müəyyənləşdirilmiş, əhali bu qiymətlərə alışmışdır. Ötən ilin sonlarında vergi və gömrük sahəsində ciddi islahatlara başlanıldıqdan və kölgə iqtisadiyyatına qarşı qanuna müvafiq tədbirlər sərtləşdikdən sonra mövcud qanunvericilikdə tibb sahəsinin özəllikləri nəzərə alınmadığından özəl tibb sektorunun buna hazır olmadığı aşkarlanmışdır.
Tıbbi preparat və ləvazimat satışını həyata keçirən şirkətlər qiymətlərə ƏDV tətbiq etməklə dövriyyələrini rəsmiləşdirdikdən sonra bu sahədə qiymətlərin 20-25 % yüksəlməsi, personal maaşlarının artması (DSMF ödənişləri və dövriyyədən bu məbləğlərin də ƏDV-yə cəlb olunması nəzərə alinmalıdır) tibbi xidmətlərin maya dəyərini xeyli artıraraq daha əvvəllər bu xidmətlər üçün bazarda oturuşmuş qiymət səviyyəsinə çatdırmış, ƏDV-nin də bu məbləğə daxil olması nəzərə alınmaqla eyni qiymətlərlə tibbi xidmətlərin göstərilməsini rentabelsiz etmiş, qiymət artımına getməyi və ya daha ucuz və keyfiyyətsiz preparat və ləvazimatlarla bu xidmətə davam etmək məcburiyyəti yaratmışdır.
Ölkə daxilində tibbi ləvazimat, cihaz və preparatların istehsalı olmadığından həmin vasitələrin 99 % xarıcdən ixracından asılı qalan, tibbi cihazların amortizasiya müddətinin aşağı olması və əhali üçün qiymət əiverişliliyini qorumaq səbəbi ilə daimi yatırımları zəruri edən, yüksək səviyyəli mütəxəssislərin tələb olunduğu və öz mürəkkəbliyi ilə seçilən bu sektor digər ölkələrlə müqayisədə vergi yükünün çox olması səbəbindən investorlar üçün artıq cəlbediciliyini və inkişaf perspektivlərini itirmişdir.
2018-ci il Dünya Bankının statistikasına əsasən, Azərbaycanda vergi yükünün səviyyəsi 40,8% təşkil edir. Müqayisə üçün: Gürcüstanda bu göstərici 9,9%, Ermənistanda 18,5%, Qazaxıstanda 29,4%, Özbəkistanda 32,1%, Mərkəzi Avropa və Baltik ölkələri üçün orta göstərici 38,5% təşkil edir. Avropa Birliyinin ortalama göstəricisi - 40,3%-dir. Dünyanın ən çox inkişaf etmiş bir çox ölkələrində tibbi sektor, ümumiyyətlə, ƏDV-dən azad edilmişdir (ABŞ, Almaniya, Fransa, Cənubi Koreya).
Özəl tibbi xidmət sektorunda ümumi dövriyyənin 50%-nin maaş fondu olmasını nəzərə alsaq və buna görə işəgötürən tərəfindən ödənilən DSMF xərclərini də vergi yükü kimi saysaq, toplam məbləğin əvəzləşdirilməsi mümkün olmayan ƏDV-yə cəlb edilməsi ilə birlikdə vergi yükü 70 %-i ötür. Dövriyyənin qalan 30 %-i isə dərman preparatları və ləvazimatlarının (tibbi xidmət qiymətinin 25-30%-i) alınmasına və kommunal xərclərin ödənilməsinə sərf edilir, mənfəət olmur, tibbi avadanlıgın və binaların təmiri, tibbi servis və digər işlər üçün zəruri xərclər isə bir çox özəl tibb müəssisələrini müxtəlif firmalara və banklara borclandirmişdir.
Müəəsisələrin inkişafi və yeni tibbi avadanliqların alınması üçün banklardan kredit götürülməsi hazırkı vəziyyətdə sərfəli deyil, belə ki, bank kredit faizlərinin aşağı salınmasına baxmayaraq krediti geri qaytararkən həmin əsas məbləğ və faizlər ümumi dövriyyədə ƏDV-yə cəlb olunur, kreditin faktiki faizi 22%-i ötür. Yaranmış vəziyyətdə tibbi xidmətlərin qiymətinin 25-30% artırılması və işçilərin ixtisar olunması labüddür.
Mövcud bazar və əhalinin alıcılıq qabiliyyəti bunu mümkünsüz edir, yaxın gələcəkdə isə bu sahəyə investisiya qoyuluşunu cəlb edən mühüm addımlar atılmasa daha əvvəl alınmış tibbı avadanlıqların köhnəlməsi və dünyada müasir robotik tibbin ciddi inkişafı fonunda savadli yüksək səviyyəli mütəxəssislərimizın xaricə axını (artıq Gürcüstan və Özbəkistanda bu sahəyə ciddi yatırımlar edilir və həkimlərimizə iş üçün təkliflər gəlir) və əhaliyə əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli səviyyəli tibbi xidmət göstərən özəl tibbi müəssisələrin çökməsi prosesi başlayar.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, vergi yükünün azaldılması ÜDM-in artımını və əsas vəsaitlərə sərmayə qoyuluşunu stimullaşdırır ki, bu da budcəyə vergi daxilolmalarının artmasını təmin edir. Korporativ vergilərin azaldılması uzun müddətli müsbət təsirlərə səbəb olur (iqtisadi ekspansiyanı artırır və bunun nəticəsi olaraq əhali üçün də müsbət nəticə göstərir). Bu baxımdan, korporativ gəlir vergisini azaltmaq və təsərrüfat subyektləri üçün vergilərin sayını azaltmaq imkanını nəzərdən keçirmək lazımdır (uğurlu statistik nümunələr mövcuddur: ABŞ, Sinqapur, BƏƏ, Koreya və s.). Kapital və vergi amnistiyası mövcud müəssisələr və potensial investorlara iqtisadi fəaliyyətin genişləndirilməsi üçün əlverişli şərait yarada bilər.
Ölkəyə tibbi dərman və avadanlıqların idxalı sahəsində mövcud qanunvericiliyin tələblərinə uyğun yaradılan bürokratik əngəllər səbəbindən dunyada kifayət qədər tanınmış şirkətlərin ABŞ və AB-nin rəsmi orqanları tərəfindən yoxlanılmış və təsdiq edilmiş preparatlarının dərhal ölkəyə gətirilməsi sahəsində ciddi sıxıntı yaşanır. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 04.03.2016-cı il tarixli 1853 saylı Fərmanı təəssüf ki, sonradan hazırlanmış normatıv aktlar əsasında gömrük rəsmiləşdirilməsi prosedurlarında fito sanitar və baytarlıq məhsullarına şamil olumuşdur.
Bir sıra məşhur şirkətlərin Azərbaycanda nümayəndəliklərinin olmaması (bəziləri daha əvvəl belə nümayəndəlikləri bağlamışlar) səbəbindən Səhiyyə Nazirliyinin müvafiq qurumunda hər bir dərmanin ayrılıqda qeydiyyatdan keçirilməməsi (qeydiyyat 6 ay çəkir, hər bir dərman üçün 2200 manat rüsum), hər dəfə gətiriləcək dərmanların müvafiq beynəlxalq sertifikatlarının olmasına baxmayaraq laboratoriyada yoxlanılmaqla gömrük rəsmiləşdirilməsinə qədər Səhiyyə Nazirliyindən müvafiq icazə alınması prosedurları, bəzən real qiymətin tarıf şurasının müəyyələşdirdiyi tarifdən yüksək olması bazarda qıtlığa, arabir isə işbazlar tərəfindən ciddi qiymət artımına səbəb olur.
Bu prosedurlar məhşur şirkətlər üçün ("Glaxo Smith Klein", "Sanofi-Fayzer", "Merk" və s.) bizim bazarı maraqsız etmiş, uşaqlar üçün yoluxucu xəstəlıklərə qarşı çox vacıb peyvəndlərın Azərbaycana birbaşa ayrılmasını və gətırılməsini, Azərbaycanda hər hansı şirkətə peyvənd sahəsində distributorlugun verilməsini əngəlləmişdir (qonşu dövlətlərdə belə problem yoxdur). Ölkəyə dərman idxalı üçün ayrıca icazə alınması (rüsum 22 000 manat) tələb olunur və klinikalarda tibbi xidmət üçün müvafiq xidmət sahələri ilə yanaşı dərman deposu və saxlanc yerlərinin olmasının zəruriliyi məntiqindən yanaşsaq, dərmanların son istifadəçisinin məhz klinikaların olduğunu nəzərə alsaq, tibbi xidmət lisenziyasından əlavə olaraq dərman idxalı üçün ayrıca xüsusi ıcazə alınmasının (tibbi xidmət lisenziyasından əlavə) zəruriliyi başadüşülən deyil.
Klinikalara özlərinin istifadə zəruriliyi həddində dərman idxalına icazə verildiyi halda bazarda dərmanların qiymətlərinin aşağı düşməsi, bazara xeyli keyfiyyətli məhsulların daxil olması, əhalinin buna müsbət reaksiyası mümkündür.
