Dünyanın ən innovativ şəhərləri sırasında ilk 10-luqda yer alan Kanadanın Toronto şəhərində startaplar sahəsində fəaliyyət göstərən həmyerlimiz Nərgiz Məmmədova ilə bu barədə ətraflı söhbət etdik.
Eləcə də bax: Amerikaya köçmüş Azərbaycan startapı - MÖHTƏŞƏM YARIŞIN FİNALINDA
Nərgiz Məmmədova bakalavr təhsilini Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin “Xüsusi İstedadlar Qrupu” nəzdində Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər fakültəsində alıb. O, Kanadada immiqrantlar üçün Destin AI adlı süni intellekt platforması yaradıb. Platforma Kanadaya köçmək istəyən şəxsləri real təcrübələrə əsaslanan ətraflı məlumatlarla təmin edir.
FED.az TED.az-a istinadən Toronto şəhərində startaplar sahəsində fəaliyyət göstərən həmyerlimiz Nərgiz Məmmədovanın müsahibəsini təqdim edir:
- Nərgiz, səni Kanadaya nə apardı? Niyə məhz bu ölkə?
Kanada haqqında ilk dəfə 2007-ci ildə düşünməyə başladım. Bir yaxın dostumla birlikdə müzakirə aparmışdıq, onun xəyalında olan ölkə idi. Kənardan həm soyuq, həm də bir tərəfdən cəlbedici gəlirdi. Ümumiyyətlə, ölkənin qlobalda tibb, təhsil, insan hüquqları və yaşam standardları mövzularında müsbət aurası var.
Azərbaycanda müxtəlif sahələrdə təxminən 7 il çalışdıqdan sonra yenilənməyə ehtiyacım var idi. Xaricdə magistratura üzrə təhsil həmin an ağlıma batan ən məntliqli növbəti addım kimi gəlirdi. Bakıda çalışdığım son dönəmlərdə Almaniya, İsveçrə kimi ölkələrdə bir neçə universitetlərdən qəbul alsam da, müxtəlif səbəblərdən gedə bilmirdim. 2014-cü ildə Dövlət Proqramı aktiv idi, təhsil naziri yeni dəyişmişdi. Bir il öncə “yox” cavabı almağıma baxmayaraq, 2014-cü ildə proqram nəhayət şəffaf şəkildə keçirildi və məni də qəbul etdilər. Öncə planım Almaniya olsa da, son anda şəxsi səbəblərdən dolayı planlar dəyişdi və anidən mən Kanadaya getməyə qərar verdim. Nəhayət arzumu yerinə yetirmək qismət oldu və Beynəlxalq biznes sahəsi üzrə Queens Universitetində magistr dərəcəmi tamamlaya bildim.
- Kanadada təhsil aldığın universitetin texnoloji sistemi necə idi? Məsələn, ev tapşrıqlarını onlayn göndərə və və akdemik məsələlərdə distant işləyə bilirdinmi?
Bu universitetdə mühit Azərbaycandakı tələbə həyatından çox fərqli idi. Yoldaşlarımın təxminən yarısı Çindən, geri qalanı isə dünyanın fərqli ölkələrindən olan gənclər idi. Sessiyalar zamanı ciddi hazırlaşsaq da, sosial həyatımız çox rəngarəng idi. Ən qısa hesab etdiyimiz tətil günlərində belə Kanadanın fərqli şəhərlərinə gəzintilər təşkil edirdik, birlikdə Kanadanı kəşf edirdik. Bir illik akademik təhsilin daxilində, universitetimizin beynəlxalq təcrübə mübadiləsi proqramı vasitəsilə dörd aylıq Yaponiya səfəri də təhsil həyatımı daha da rəngləndirdi. Orada gözəl insanlar tanıdım və yaponların mədəniyyəti ilə yaxından tanış olmaq imkanı qazandım. İxtisasımız üzrə professorlar bizi daha çox praktik bilik və bacarıqlarla təmin etmək üçün Kanada və Yaponiyada çalışırdı. Bizim real şirkətlərin daxili problemlərini görməmiz və ona uyğun həll yolu tapmağımza kömək edirdilər. Tapşırıqların çoxunu onlayn e-mail üzərindən hazırlayıb professorlarımıza göndərirdik, bəzilərinin nəticəsini isə dərslərdə qrup şəklində müzakirə edirdik. Sony, SNC Lavalin kimi şirkətlərin daxili analizini edib, onlarla daha yaxından tanış olduq. Həm də diplom işimiz “Saskatchewan” adlı real konsultasiya layihəsi idi. Bu çərçivədə Kanadakı su təmizləmə (water treatment) şirkətinə Avropa şöbələrini necə açmaq olar deyə strateji 1 illik konsultasiya etmişdik və bu da bizim diplom işimiz olmuşdu.
- Səhv etmirəmsə, Toronto şəhərində yaşayırsan və bu şəhər dünyanın ən innovativ ölkələr sırasında ilk 10-luqdadır.
Toronto meqopolisdir və buranı maraqlı edən fərqli ölkələrdən gələn və fərqli mənsubiyyətə sahib insanlardır. Bu şəhərin qəribə harmoniyası var. Həm eyni dili danışıb (ingilis ya da fransız), həm də öz mədəniyyətini sərbəst yaşaya biləcəyiniz bir şəhərdir. İnsanların yaşayış vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün ödənişsiz tibb sistemi də seçim edənlər üçün əhəmiyyətli faktorlardan biri olur. Ancaq bu şəhərin özünə görə çətinlikləri də var. Məsələn, başqa yerlərə nisbətdə soyuqdur və həyatın sürəti Amerika ilə müqayisədə daha yavaşdır. İnnovasiyaya gəldikdə isə bəli, 1990-larda Nyu-York, Kaliforniyanın keçdiyi mərhələni sanki Toronto indi yaşayır və innovasiya burada o şəhərlərdəki kimi inkişaf edir.
- Ölkə əsasən hansı texnoloji sahələrdə inkişaf edir? Səncə, buna səbəb nədir?
Kanadada texnologiya sahəsində Toronto, Waterloo, Montreal və Vancouver kimi şəhərlər öndədir. Ümumiyyətl, hazırda Kanadanı cəlbedici edən onun güclü bacarıqlı insanlarının olmasıdır. Digər ölkələrə nisbətdə daha açıq immiqrasiya proqramlarına görə dünyanın fərqli yerlərindən bacarıqlı adamlar gəlir, burada ya təhsil alır ya da təmamilə beyin köçü edir. Həm də, Amerika ilə müqayisədə ekonomik cəhətdən daha sərfəli kadr tapıntısına görə bir çox şirkət Kanadanı özünə qərargah kimi seçir. Google, Feysbuk, Amazon kimi şirkətlər Toronto ofislərini bu yaxınlarda açdı.
-Bu yaxınlarda startap qurduğun barədə məlumat aldıq. Kanadada startap bazarında rəqabət necədir? Bu sahəyə gəlmək və uğur qazanmaq üçün nələrdən başlamaq lazımdır?
Ümumiyyətlə hansısa sahə üzrə işə başlamadan öncə işin gəlirlilik potensialı və rəqabət üzrə situasiyası nəzərə alınmalıdır. Görülən işin fokusundan asılı olaraq, ilk olaraq bazarda rəqib yoxdursa, bunun olmamasının özü belə yeni çağrışdır, yani araşdırmaq lazımdır ki, nə üçün rəqib yoxdur? Ya da bazarda indiki durumda rəqib çoxdursa, Siz onlardan necə fərqlənəcəksiniz ki onların müştəriləri Sizin məhsul və ya xidmətdən istifadə etsin? Həm də görəcəyiniz işin yerinin önəmi varmı? Bunu da düşünmək maraqlıdır. Kanadadan fəaliyyət göstərib ancaq bütün dünya üçün faydalı olacaq məhsul ya da xidmət yaradan şirkətlər də mövcuddur (məs. Wealthsimple, Shopify, Opencare və s.). Uğurun özünün isə tək bir sirri yoxdur - mən gördüyüm qədəri ilə bunlara ola bilər daxil olsun - zamanlama, məhsulun tez test olunub müştəriyə təqdim olunması, yetəri qədər satış üçün bazarın olması və hüquqi şəkildə maneələrin az olması. Ancaq hər bir qurulan yeni şirkətin özünə görə çətinlikləri var. Bunu tək bir formula ilə izah etmək çətindir.
- Orada investor bazarı necədir? Vençur fondlar, angel (mələk) investorlar...
Burada müxtəlif kateqoriyalı investorlar mövcuddur – angel investorlar dediyimiz texnologiya sahəsinə yatırımlar etmək istəyən fərdlər və ya angel qruplar, ya da bu işi illərlə görən Venture Capitalist firmalar. Onların fondlarının maliyyə ölçüsü nisbətən daha böyük olur və müxtəlif startaplara eyni anda investisiya edə bilirlər. Bir də dövlət və şəxsi qarışıq hibrid qurumlar var ki (məs. Y Combinator, Techstars Toronto, NEXT Canada və s.), həm investisiya edib, həm də şirkətin inkişaf mərhələsində texiniki dəstək göstərirlər.
- Maraqlıdır, investorlarla necə əlaqə saxlayırlar və onlara təqdimatını necə edirlər? Bu sahədə yəqin təcrübəniz var. İnvestorlar əsasən nəyə önəm verir?
İnvestorlarla ünsiyyət bir sahibkarın investisiya axtarışı dönəmində təxminən 60-70% gününü apara bilər. Öncə ünsiyyət qurulan zaman investorun tanıdığı birisi Sizi ona tövsiyyə etməlidir, həmin tanış edəcək şəxsi tapıb, münasibətləri qurmağın özü vaxt aparır. Çünki sadəcə e-mail göndərərək ünsiyyət qurduqda Sizə cavab gəlməyə bilər, çünki investorlara gün ərzində həddindən artıq məktub gəlir. Təqdimatın özü isə görüşü aldıqdan sonra müxtəlif formalarda baş tutur. Əgər şəxsi angel investordursa, bu onun ofisində, hətta evinin iş otağında ola bilər. Əgər “İnstitutional Venture Capitalist”dirsə bir qrup insan Sizi dinləyir. Görüşlər bir neçə dəfə olur ki, bu zaman ərzində Sizi və komandanızı daha yaxşı tanısınlar. Ümumi ilk ünsiyyətdən çekin yazılmasına görə və ya investisiya “round”unun (dairə) (Pre-Seed, Seed, A, B, C və s.) ölçüsünə görə 2-6 ay arası çəkə bilər. Həmin müddətdə Siz həm öz şirkətinizi idarə etməli, müştərilərinizin sayını artırmalı, həm də investisiya məsələsini tamamlamalı olursunuz. Bu müddət xüsusilə zəhmətli və stresli keçə bilər. Səhhətinizə diqqət göstərməyiniz həmin ərəfədə çox önəmlidir.
- Orada bu sahəyə dövlət dəstəyi varmı? Yəni, müxtəlif proqramlar, maliyyə fondları: Bu sahə əsasən hansı təşkilatlar tərəfindən inkişaf etdirilir?
Dövlət tərəfindən texnologiya şirkətləri üçün güzəşt və dəstək proqramları mövcuddur. Həmçinin Kanadanın zəngin ailələri startaplara dəstək üçün vaxtaşırı olaraq müstəqil təşkilatlara ianələr edir.
-Sahibkarlıq üçün dövlət güzəştləri nəzərdə tutulubmu? Məsələn, Torontada biznesini qurmaq asandırmı?
Şirkəti qeydiyyata almaq asandır. Təxminən iki həftədən az müddətə həll etmək olur və yeni qurulan bizneslər üçün xüsusi qrant proqramlardan faydalanmaq olur.
- Orada texnologiya sahəsində azərbaycanlılar çoxdurmu, həmyerlilərimiz ilə əməkdaşlıq edib ortaq layihələr reallaşdırırsanmı? Kanadada Azərbaycanla bağlı texnologiya mərkəzi varmı?
Kanadada texnologiya sahəsində çalışan mütəxəssislərimiz və şirkət sahibi olan şəxslər var. Torontoda yaşayan və fəaliyyət göstərən dostlarımızla mütəmadi ünsiyyətdəyik, eyni sahənin insanları gec-tez bir-birini tapır. Dövlət Proqramı vasitəsilə gələn gənclər artıq məzun olub, müxtəlif şirkətlərdə çalışmağa başlayıblar.
- Orada hansı sahələrdə işlərinizi onlayn həll edə bilirsiniz?
Gündəlik biznes əməliyyatlarının, yəni onlayn bankinq kimi biznes və şəxsi məsələlərlə bağlı işlərimizi rahat görə bilirik. Onlayn hüquqi xidmətlərdə isə öz Korporativ və İP üzrə hüquqşunasımızla şəxsən görüşməsək də işlərimizi görə bilmişik. Onlayn mühasibatçılıqda da vəziyyət eynidir, öz mühasibimizlə şəxsən oturub müzakirə etməyimizə gərək yoxdur, e-mail üzərindən işləri tamamlamaq olur və onlayn mühasibatlıq proqramları işimizi rahatlaşdırır.
Kanadadan baxanda Azərbaycanın texnologiya sahəsi necə görünür? Təcrübələrinə əsaslanaraq səncə, bizdə bu sahədə nələr dəyişməli və necə inkişaf etdirilməlidir?
Şəxsi fikrimcə, Azərbaycan əhali və ərazi sayına görə kiçik olsa da, doğru addımlar atılarsa, İsrail kimi bir ekosistemə sahib ola bilər. Hazırda Azərbaycan texnologiya sahəsi üzrə ilk addımlarını atır. Əvvəllər bu kimi sahələri inkişaf etdirmək illər tələb edirdisə, indi internetin və şəbəkələşmənin gücü ilə informasiya yayılma sürəti müqayisə olunmayacaq qədər çoxdur. Təhsil sistemində ediləcək yeniliklər innovasiya ilə birbaşa əlaqəlidir, artıq şablondan çıxıb, alternativ üsullarla yeni bacarıqlar yetişdirmək zamanıdır. Yəni, dövlət tərəfindən doğru investisiyalar qoyularsa, həm təhsil, həm də texnologiya sahəsinə akademik və biznes aləmi birlikdə çalışar və yeniliklər ortaya çıxar.
