Ölkəmizin sığorta bazarında mövcud problemləri nəzərdən keçirərkən əmlak sığortası ilə bağlı nöqsan və çatışmazlıqlar xüsusilə diqqət çəkir. Hesab edirəm ki, bu sahədə problemlərin həllinə fərqli yanaşma olmalıdır. Bir qədər obrazlı ifadə etsək,əmlak sığortasında mövcud mərəzlərə görə diaqnoz qoymağa, xəstəlik törədici səbəbləri aşkara çıxarmağa ehtiyac yoxdur. Necə deyərlər, görünən dağa, nə bələdçi?! Burada sadəcə, mənfi halların aradan qaldırılmasına fraqmental deyil, sistemli yanaşma üsulunu tətbiq etmək gərəkdir.
Məlum olduğu kimi, cari ilin mart ayında Diqlas TM-də dəhşətli yanğın hadisəsi baş vermişdir. Hadisədən sonra aidiyyatı qurum və ya məsul şəxslərin davranışları hamının yadındadır. Həmin hadisə ilə əlaqədar keçirilmiş müşavirədə ölkə Prezidentinin haqlı irad və tösiyyələrindən sonra məsul şəxslər sanki bütün mətbu orqanlarda söz yarışına çıxmışdılar. Hamı cənab Prezidentin fikirlərinə şərik olduqlarını bildirir, sığortaçıları tənqid atəşinə tutur, çatışmazlıqlardan danışırdılar. Lakin çox keçmədi ki, bunun da kampaniya xarakterli olduğu üzə çıxdı.
Cənablar, sığorta cəmiyyətdən təcrid olunmuş bir fəaliyyət sahəsi deyildir! İnsan fəaliyyətinin digər istiqamətlərində mövcud olan neqativlər burada da vardır və bu, tamamilə təbiidir. Sadəcə, fərq burasındadır ki, burada baş verməsi ehtimalına qarşı müvafiq qabaqlayıcı tədbirlər görülməyən sığorta riskləri bədbəxt hadisələrə çevrilərək, insanlara maddi ziyan vurur, onların həyatını təhlükəyə məruz qoyur. Odur ki, bu kimi məsələlər yalnız hadisədən-hadisəyə qabardılmamalı, kampaniya xarakteri daşımamalı, qüvvədə olan qanunun tələbləri müəyyən olunmuş qaydada və müddətlərdə, sistemli və ardıcıl şəkildə həyata keçirilməlidir.
Söz yox ki, milli sığortanın, o cümlədən əmlak sığortasının böyük məsələləri dövlət səviyyəsində öz həllini tapmalıdır. Bu anlaşılandır. Lakin əmlak sığortası bazarının, özəlliklə də daşınmaz əmlak sığortasının inkişafı üçün sığortaçıların özlərinin də edə biləcəyi, lakin layiqincə etmədiyi görəvləri vardır. Bu yazıda əsas məqsəd kimi məhz bu yönümdə olan məsələlərə - sığortaçının normal anderraytinq işlərinin aparılması zərurəti ilə bağlı məsələlərə və əmlak sığortası satıcılarının müqaviləyəqədərki mərhələdə etməyə borclu olduqları, lakin etmədikləri məqamlara toxunacağıq.
Cəsarətlə deyə bilərik ki, hazırda sığorta sahəsində cəmiyyətimizdə ən çox baş qaldıran mənfi əks-səda daha çox əmlak sığortası ilə bağlı olur. Əmlak sığortasının əksər problemləri isə aparılan anderraytinq işlərinin (əgər hələ aparılırsa) yarıtmaz vəziyyətdə olmasının nəticəsidir. Yadda saxlamalıyıq ki, əgər sığortaçı həyata keçirdiyi işlərinin sırasında anderraytinq işlərini lap başda görmürsə, o zaman onun fəaliyyəti bütövlükdə şübhə doğurardı. Qısası, sığortaçının anderraytinq siyasəti onun kadr, menecment, maliyyə, investisiya, təkrarsığorta və s. siyasətlərindən öndə gəlməlidir. Şübhəsizdir ki, qeyri-peşəkar anderraytinq siyasəti və ya yarıtmaz anderrayterlər ‘sığortaçının kürəyini çox tesliklə yerə vura bilər’.
Bütün yuxarıda sadalananları nəzərə alaraq, bugünkü yazını anderrayterlərə (həm də sürveyerlərə və peşəkar satıcılara-sığorta brokerlərinə və sığorta agentlərinə) tövsiyyə xarakterli tezislərlə davam etdirmək niyyətindəyəm. Əminəm ki, peşəkar anderrayterlər bu yazıda qeyd olunanlardan artıq xəbərdardırlar. Hər halda qoy onlar üçün bu, bir təkrar, yeni anderrayter, surveyer və peşəkar satıcılar üçün isə tövsiyyə xarakterli yaddaş materialı olsun.
Beləliklə, gələcəkdə sığortalılarla münasibətlərdə xoşagəlməz halların, yersiz mübahisələrin və bir çox hallarda məhkəmə çəkişmələrinin yaranmaması üçün sığortaçıda anderraytinq işləri mükəmməl aparılmalıdır. Təbiidir ki, dəyəri yüksək olan daşınmaz əmlak sığortalayan anderrayterlər ölkədə əmlak sığortasının mövcud durumunu, qiymət parametrlərini, risk seçimini, əmlak sahibləri ilə əlaqədar meyarları, zərər tarixini, xüsusi parametrlərin istifadəsi üçün məhdudiyyətləri, regional diferensiasiya məsələlərini nəzərə alır və bu zaman müvafiq statistik məlumatlardan istifadə edirlər. Lakin bu yazıda əsas məqsəd yuxarıdakılarla bağlı anderrayterlərin mürəkkəb diaqramlar tərtib etməsi, cədvəllər hazırlaması, yaxud müxtəlif hesablamalar aparması, statistik məlumatları toplaması və s. vəzifələrini ön plana çəkməkdən ibarət deyildir. Məqsəd odur ki, gündəlik, standart sığorta yazan əməkdaşlar müqavilədən əvvəlki mərhələdə sığortalanacaq obyektlə bağlı bütün durumun qənaətbəxş olmasına əmin olsunlar, və əgər belə deyilsə, ona nail olsunlar. Bununla da gələcəkdə bir çox başağrılarından xilas olmaq olar. Bu, həm də qanunvericiliyin tələbidir ki, hər bir obyektdə, bütün iş yerlərində zəruri qabaqlayıcı tədbirlər görülməlidir. Bütün bunlar təbiidir ki, sahibkarların özlərinə lazımdır. Müvafiq qurumlar tərəfindən məhz bu sahələrdə normativ tələblərə göz yumulması, necə deyərlər, “işin yola verilməsi” heç bir halda sahibkarlara güzəşt kimi qəbul oluna bilməz. Əslində onlar bununla sahibkarlara pislik etmiş olurlar. Yeri gəlmişkən, yaxın gələcəkdə sığortalıların reyestrinin aparılması bu istiqamətdə anderrayterlərin işini asanlaşdıracaqdır. Hər halda 9-cu Azərbaycan Beynəlxalq Sığorta Forumunda bu barədə rəsmi məlumat verilmişdir.
Sığorta predmeti ilə bağlı şəxsin sığorta marağının olması sığorta müqaviləsinin bağlanması üçün ən vacib şərtdir. Məlumdur ki, sığorta marağı olmadan sığorta müqaviləsini bağlamaq yolverilməzdir və əgər bu cür müqavilə hər halda bağlanmışdırsa, həmin müqavilə bağlandığı andan etibarsız sayılır. İlk baxışda çox adi görünən bu müddəanın, əslində əmlak sığortasında ən böyük mübahisələrin əsas səbəbi olduğunu unutmaq olmaz.
Müqavilədən öncə sığortalanacaq bina, tikili ilə bağlı tələb olunan yanğın və təhlükəsizlik təlimatlarının, oxlarla işarələnmiş yanğın qapı və çıxışlarının, təxliyyə planının, elektrik naqillərinin cari durumu barədə müvafiq təşkilatın protokollaşdırılmış rəyinin olub-olmamasını aydınlaşdırmaq lazımdır. Eynilə mühafizə sisteminin, o cümlədən təhlükəsizlik siqnal sisteminin və yanğınsöndürmə avadanlıqlarının normativlərə uyğun və işlək vəziyyətdə olmasına da əmin olmaq lazımdır.
Avadanlıqların, malların, cihazların, mebellərin və s. təlimata uyğun olaraq aidiyyatı üzrə saxlanılmasına, yerləşdirilməsinə, bərkidilməsinə, qablaşdırılmasına və yığılmasına, tullantıların (əgər varsa) atılmasına diqqət yetirilməli, çatışmazlıq olduqda isə onların aradan qaldırılması ilə bağlı müvafiq tədbirlərin görülməsi sığortalıdan tələb edilməlidir.
Sığortalanacaq binanın, tikilinin yerləşdiyi ərazinin seysmoloji vəziyyətini, onun texniki təyinatını/istifadə növünü – emal, istehsal, ofis, yaşayış, kommersiya, anbar və s. nəzərə almaq, habelə tikinti materiallarının, dam örtüyünün növlərinin, hasar, qəfəslik, mərtəbələrin sayının və s. riskin qiymətləndirilməsi baxımından əhəmiyyətinə önəm vermək lazımdır.
Bu sığortanın sığortalıya aid mühüm şərtlərinin, o cümlədən müqaviləyə daxil edilmiş risk(lər)ə dair məlumatların verilməsi, sığorta hadisəsi və ödənişlə bağlı şərtlərin və qeyd-şərtlərin sığortalının diqqətinə çatdırılmadan bağlanılması yolverilməzdir.
Sığorta haqqının ödənilməsi şərtləri və formalarına dair və sığorta haqqı müəyyən olunmuş qaydada və vaxtda ödənilmədikdə sığortalını nələr gözlədiyi barədə ona məlumat verilməlidir.
Daşınmaz əmlakın icbari sığortası, Daşınmaz əmlakın istismarı ilə bağlı mülki məsuliyyətin icbari sığortası və Avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə İcbari Sığorta Bürosunun təsdiq etdiyi YADDAŞ VƏRƏQƏLƏRİ-nin tələbləri, sığortalının mütləq bilməli olduğu məsələlər – sığorta hadisəsi baş verdikdə nə etməli / sığorta ödənişinin verilməsindən imtinanın əsasları onlara izah edilməlidir.
Sığorta məbləğini əmlakın faktiki dəyərindən yuxarı götürmək olmaz, əks təqdirdə bu, sığortanın ümumi prinsiplərinə zidd olan ikili (çoxqat) sığorta mahiyyəti kəsb edəcəkdir.
Sığortalanan əmlak barəsində sığortaçıya sığortalı tərəfindən qəsdən yanlış məlumat verilməsinin sübut edildiyi hallar istisna edilməklə, tərəflər əmlakın sığorta müqaviləsində müəyyən edilmiş dəyərini mübahisələndirə bilməyəcəkləri üçün əmlakın dəyəri dəqiq, real bazar dəyəri və ya bərpa dəyəri həddində götürülməlidir.
Əmlakı natamam sığortalayarkən, onun real bazar dəyərini (sığorta dəyərini) çox aşağı salmaq olmaz, çünki bu, bir tərəfdən qanunvericiliyin tələbləri ilə ziddiyyət təşkil edir (icbari sığortada), digər tərəfdən Şirkətin və nəticə etibarı ilə Sizin öz gəlirlərinizin də azalmasına gətirib çıxarır. Daşınmaz əmlakla bağlı natamam sığorta müqaviləsi bağlanarkən sığorta hadisəsi baş verdikdə sığortalını nələr gözlədiyi onlara öncədən bildirilməli və həmin məlumatla tanış olan sığortalı bunu öz imzası ilə təsdiq etməlidir ki, gələcəkdə haqsız narazılıqlara yol açılmasın. (Məsələn, sığortalıya deyilməlidir ki, natamam sığortada dəyən zərərə görə ödəniş məbləği hesablanarkən, həmin məbləğ sığorta məbləğinin sığorta dəyərinə nisbətində azaldılacaqdır).
Sığorta müqaviləsində azadolma məbləği tətbiq olunduğu halda, bu barədə sığortalıda dəqiq təsəvvür yaradılmalıdır. Əksər hallarda, sığortalılar azadolma məbləğinin nə məqsədlə tətbiq olunduğundan, onun nə kimi əhəmiyyət kəsb etdiyindən xəbərsiz olurlar.
Gələcəkdə sığorta hadisələri nəticəsində zərərin ölçülməsində problem yaranmasın deyə, sığorta predmeti olan əmlak və avadanlıqların foto (lazım gəldikdə, video çəkilişi) şəkli dəqiq və əhatəli çəkilməlidir. Əmlak və avadanlıqların şəklini yarımçıq çəkmək olmaz. Təhlükə mənbəyi ola bilən, gələcəkdə daha çox xərc tələb edəcəyi gözlənilən sığorta predmetlərinin şəkillərinin dəqiq çəkilməsinə nail olmaq lazımdır. Bu məqsədlə aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir: A. Obyektin şəkillərinin kənardan çəkilməsi zamanı elə məsafə seçmək lazımdır ki, həmin obyekt şəkildə tam fonda aydın görünsün; B. Obyektin şəkillərinin daxildən çəkilməsi zamanı bir otağın (ərazinin) bir neçə rakursdan ümumi dəqiq görüntüsünü çəkmək lazımdır. Binanın bütün eyni tipli otaqlarını təkrar çəkməyə ehtiyac yoxdur, əsas yerləri - giriş-foye, istehsalat sahələri, anbarlar, texniki otaqlar, qazanxana, transformator; və s. çəkilməlidir. Bütün bunlar bir tərəfdən müqavilə bağlanarkən mümkün risklərin düzgün qiymətləndirilməsi baxımından, digər tərəfdən gələcəkdə sığorta hadisələri nəticəsində zərərin ölçülməsində əlavə problemlərin yaranmaması baxımından vacibdir.
Tikililərin konstruktiv elementlərinin, sabit qurğuların və digər avadanlıqların qeydiyyatı düzgün aparılmalıdır. Sabit qurğu və tikilinin konstruktiv elementi dedikdə, əsas daşınmaz əmlaka bərkidilmiş və onun ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edən inşaat vahidləri və ya elementləri nəzərdə tutulur. (Məsələn. binanın ümumi konstruksiyasına daxil olan mərkəzləşdirilmiş havalandırma sistemi, lift qurğusu və s.).
Sığorta müqaviləsinə Əlavə (qrup halında sığorta zamanı ayrı-ayrı sığorta predmetlərinin siyahısının əks olunduğu qoşma sənəd) sığortalı və ya onun qanunla müəyyən edilmiş qaydada səlahiyyəti təsdiq edilmiş nümayəndəsinin özü tərəfindən doldurulmalı, sığortalı və ya onun nümayəndəsinin adı və soyadı tam yazılmalı, imzalanmalı və sənədin tarixi dəqiq göstərilməlidir. Sığortalı hüquqi şəxs olduqda isə, onun möhürünün Əlavəyə (qoşma sənədə) vurulmaması yolverilməzdir. Eynilə həmin Əlavə sığortaçının satış nümayəndəsi tərəfindən də imzalanmalıdır. Əlavənin sığortalının əvəzindən satış nümayəndəsi tərəfindən imzalanması qadağandır və unutmaq olmaz ki, bu, birbaşa cinayət məsuliyyəti yaradır (imzanın saxtalaşdırılması).
Sığorta predmeti olan əmlak (bina, tikili, avtonəqliyyat vasitəsi, cihaz, qurğu, avadanlıq və s. ) barədə məlumatlar, o cümlədən, əmlakın yerləşdiyi ünvan, sığorta müqaviləsinin tarixi, sığortalının telefon nömrəsi və s. məlumatlar müvafiq blanka, Əlavəyə və ya Elektron İnformasiya Sisteminə tam və düzgün daxil etməlidir. (Məsələn, bir sıra hallarda sığortalanmış əmlakın ünvanı dəqiq göstərilmədiyinə görə, sığorta hadisəsi baş verdikdə qəza eksperti məhz hansı predmetə, tikiliyə, satış yerinə və s. görə ödəniş veriləcəyini təyin etməkdə çətinlik çəkir. Ödənişdən imtina edildikdə isə böyük narazıçılıq yaranır).
Subroqasiya hüququnun təmin edilməsi üçün sığortalı tərəfindən sığortaçıya mümkün dəstəyin göstərilməsi tələbi onun diqqətinə çatıdırlmalıdır.
İcbari qaydada sığorta etdirmək öhdəliyi olan şəxslər icbari sığorta müqaviləsi bağlamadıqda, (İXM – maddə 469.) cərimə olunacaqları onların diqqətinə çatdırılmalıdır. Cərimə tətbiq edildikdən sonra şəxsin 20 gün ərzində müvafiq sığorta müqaviləsini bağlamalı olduğu, əks təqdirdə yenidən cərimə olunacağı da onun diqqətinə çatdırılmalıdır. Belə ki, “İnzibati İcraat haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən müvafiq müqaviləsi olmayan şəxsi ilk cərimədən sonra bir neçə dəfə cərimələmək olar. Lakin müvafiq cəriməni ödədikdən sonra qeyd olunan müddət ərzində şəxs həmin əməlin törədilməsinə görə təkrarən inzibati məsuliyyətə cəlb olunmur.
Daşınar əmlak və avadanlıqların, o cümlədən ticarət obyektlərində satılan malların sığortalanması zamanı ikiqat diqqətli olmaq lazımdır. Unutmaq olmaz ki, daşınar əmlakın, eləcə də satılan malların dəqiq uçotu və qiymətləndirməsi aparılmadığı halda sığorta müqaviləsini bağlamaq olmaz. Çünki bu, gələcəkdə zərərə məruz qalmış sığortalı ilə sığortaçı arasında münasibətlərdə böyük narazılıq mənbələrdəndən biridir.
Daşınmaz əmlakın icbari sığortası və Daşınmaz əmlakın istismarı ilə bağlı mülki məsuliyyətin icbari sığortası üzrə sığorta haqları məbləğini hesablayarkən risk qruplarına görə hesablama əmsalları düzgün müəyyən edilməlidir. (Məsələn, sığortalıdan artıq pul “qopartmaq” məqsədilə hər hansı bankın inzibati binasını sığortalayan satış nümayəndəsinin 1-ci risk qrupuna aid “0.16” əvəzinə, 3-cü risk qrupuna aid “0.28” hesablama əmsalını tətbiq etməsi ciddi qanun pozuntusudur).
Beləliklə, risklərin təhlili, onların qiymətləndirilməsi, sığorta və qeyri-sığorta risklərinə bölünməsi, təminatın müddətləri, şərtləri və ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi, sığorta haqqının həcmindən asılı olaraq risklərin sığortaya (təkrarsığortaya) qəbul olunması, yaxud rədd edilməsi və s. işlər hamısı bütövlükdə bir anderraytinq prosesidir. Bu prosesin mərkəzində dayanan yüksək ixtisaslı peşəkar mütəxəssis isə sığortaçının eşidən qulağı və görən gözü olan anderrayterdir. Odur ki, sığorta müqaviləsinin bağlanmasında müstəsna səlahiyyəti olan anderrayter bu adı həmişə doğrultmaq üçün daimi qaydada öz bilik, bacarıq və peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi qayğısına qalmalı, necə deyərlər, özünə investisiyanı əsirgəməməlidir. Eyni zamanda sığortaçının rəhbər işçiləri də anderrayterlərin kvalifikasiyasının artırılması istiqamətində mümkün işləri görməlidirlər.
Əmlak sığortasında anderraytinq – ŞÜKÜR HÜSEYNOV YAZIR
11:37
4 İyul 2019
