Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin aprel ayında işğalı Azərbaycanı xaricdə təmsil edən rəsmiləri ölk ilə əlaqəsiz qoydu. Onların bir çoxu fəaliyyətlərinə davam etməyə cəhd etdilər, lakin maddi çətinliklər qısa müddətdə öz təsirini göstərməyə başladı. FED.az portalı BBC-Azərbaycancaya istinadən həmin dövrün olduqca maraqlı yazışmalarını təqdim edir.
Növbəti məktublar və qeydlər, AXC-nin İrana səfiri Adil xan Ziyadxanovun yaşadıqları çətinlikləri və Britaniyanın İrandaki rəsmilərinin onunla əlaqələrini göstərir.
Ziyadxanla əlaqə saxlayan ən mühüm rəsmilər Britaniyanın İrandakı baş təmsilcisi, İran üzrə nazir, Herman Norman və Britanıyanın Tehrandaki konsulu Thomas Wolseley Haig-dir.
Onlara məktublarının farsca hazırlanmasında kömək edən şəxs isə Nəvab Sahibdir.
İlk sənəd, Britaniyalı rəsmilər arasında Adil xan Ziyadxanın Əlimərdan bəy Topçubaşova müraciətinin müzakirəsidir:
Britaniyalı rəsmilərin müzakirəsi
Nazir,
Əlbəttə ki, biz Əlimərdan bəy Topçubaçova XİN vasitəsilə bir teleqram göndərə bilərik, lakin sualım budur ki, Adil xan Ziyadxan bizim bu xidmətimizə layiqdirmi? Onun bolşeviklərlə fəal əməkdaşlıqda olmasına dair şübhələr var.
Thomas Wolseley Haig, oktyabrın 18-i 1920
Polkovnik Haig,
Məncə, bu mümkün deyil. Biz güman edirik ki, onun Azərbaycanın keçmiş hökumətilə heç bir əlaqəsi yoxdur və pulu tamamilə tükənib. Üstəlik, onun qardaşını yenicə qətlə yetiriblər. Bu isə əmkədaşlığın bir əlaməti deyil.
Xahiş edirəm, biz teleqramı göndərmək barədə qərarımızı verməmişdən əvvəl bu məsələni mənimlə müzakirə et.
Smart-la danışın. Mən Adil xanla söhbət edərkən, o da orada idi. Düşünrəm ki, Adil xan mənə qulaq asacaq.
Herman Norman, oktyabrın 18-i 1920
Londona müraciət
Londona teleqramın qarası
Xarici İşlər naziriliyinə, London
Nö. 702
Xahiş edirəm ki, Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi Əli Mərdan bəy Topçubaşova bildirəsiniz ki, Azərbaycanın buradakı nümayəndəliyi son altı ay ərzində hökumətilə əlaqələri kəsildiyinə görə maddi çətinliklər çəkir və artıq ciddi borc içindədir.
Azərbaycan Respublikasının İrana nümayəndəsi Adil xan Ziyadxan Topçubaşovdan xahiş edir ki, ya Azərbaycan hökumətinin fondundan ya da ki, Azərbaycanla Birləşmiş Krallıq arasında neft ticarətindən əldə edilən gəlirlərdən, ya da ki, başqa bir mənbədən ona pul göndərsin. Bununla, o, hazırkı çətinliklərin üzərindən çıxıb, nümayəndəliyin vəzifəsini yerinə yetirməyə davam edə biləcək.
Thomas Wolseley Haig - oktyabrın 21-i 1920
Londondan cavab
Göndərilib: 27 oktyabr 1920
Qəbul olunub: 31 oktyabr 1920
Curzon London.
702 nömrəli teleqramınıza cavab.
Cənab Topçubaşovun öz pulu artıq az qala tükənib. Kral Hökumətinin maliyyə nazirliyi Azərbaycana olduğu borclarından Azərbaycanın keçmiş hökumətinə dəstək verməkdən imtina edib.
Britaniyalı rəsmilərin qeydləri:
Nazir,
Məncə biz artıq ilk cümlənin məlumatını Adil xan Ziyadxana ötürə bilərik. İkinci cümlənin məlumatını ötürməyə ehtiyac yalnız onun sizdən pul xahiş etdiyi halda yaranacaq.
Thomas Wolseley Haig oktyabrın 31, 1920
Razıyam.
Herman Norman - oktyabrın 31, 1920
Nəvab Sahib,
Xahiş edirəm, nazirin imzası üçün Adil xan Ziyadxana bir məktub hazırla. Məktubda ona bildir ki, Topçubaşovun ona kömək etməyə imkanı yoxdur, çünki onun özünün pulu az qala tükənib.
Thomas Wolseley Haig - noyabrın 1-i, 1920
Fotonun müəllifiNATİONAL PORTRAİT GALLERY LONDON
Adil xan Ziyadxanın məktubu
Adil xandan, Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsindən cənab Normana.
Okytabrın 31-i 1920.
Əziz dost və hörmətli əməkdaş,
Mən nümayəndəliyimin maddi vəziyyəti barədə sizi məlumatlandırmağı lazım sayıram. Son vaxtlar baş vermiş hadisələr səbəbindən, nümayəndəliyimlə hökumətim arasında əlaqələr 1920-ci il aprelyin 27-dən bəri kəsilibdir. Siyasi və hərbi hadisələr və oradaki vəziyyət bu əlaqələrin tezliklə bərpa olunmasına ümid bəsləməyimə imkan vermir. Son 6 ay ərzində mən hökumətimdən pul almamışam.
Maddi çatışmazlığa görə nümayəndəliyim dözülməz çətinliklərlə üzləşməkdədir.
Nümayəndəliyim lazımi xərcləri üçün bu məktuba əlavə etdiyim siyahıda qeyd olunan müxtəlif şəxslərdən borc almağa məcbur olub. Mən öz şəxsi xərclərim üçün də borc almağa məcbur qalmışam.
Yuxarıdaki səbəblərə görə, iyulun 1-i və oktyabrın 1-i nümayəndəlik bəzi işçilərini işdən çıxarmağa məcbur qalıb.
Nümayəndəliyin maddi vəziyyəti qeyri-qənaətbəxşdir və onun üç cürə kreditoru var: nümayəndəliyə borc verənlər, mənə borc verənlər və nümayəndəliyin icarəyə götürdüyü evlərin sahibləri. Kreditorlar məni narahat edirlər.
Son vaxtları İran hökumətinin mənə, şəxsi xərclərim üçün, hər ay 400 ts (tümən - red.) ödəməsi üzrə razılıq əldə edilmişdi, lakin bu məbləğ hələ ki, ödənməyib. Mövcud olan çətinliklər və hərbi xərclərə görə İran hökumətinin, nümayəndəliyin borclarının öhdəsindən gəlmək üçün mənə ödəməyə kifayət qədər pulu yoxdur.
Britaniyanın nümayəndəliyi vasitəsilə Azərbaycanın Londondakı nümayəndəsi Topçubaşova teleqram göndərilib ki, mümkünsə mən pul göndərsin.
Yuxarıda qeyd etdiyim vəziyyətə görə, xərclərimi ödəmək üçün özümü sizdən borc götürməyə məcbur sayıram. Mənim hökumətimin Britaniya ilə keçmişdə yoldaşcasına və ticarət əlaqələri olub və gələcəkdə də olacaq.
Ona görə də mən sizdən əlavədə qeyd olunan məbləği, 132390 kranı, ya nümayəndəliyin büdcəsindən, ya da ki, nümayəndələrdən mənə borc olaraq verilməsi üçün sifariş etmənizi xahiş edirəm. Heç bir şübhəm yoxdur ki, hökumətim bu məbləği öz təşəkkürü ilə sizə qaytaracaq və mərhəmətinizi unutmayacaq.
Hörmətlə,
Adil xan Ziyadxan
Britaniyalı rəsmilərin qeydləri:
Nazir,
Biz artıq ona XİN-in teleqramının ikinci hissəsindəki məlumatl verməli olacağıq.
Thomas Wolseley Haig, noyabrın 1-i 1920
Bəli, amma mən yazıq kişiyə kömək edə bilmədiyimdən təəssüflənirəm. Bəlkə biz onu da qeyd etməliyik ki, ona kömək etməyə burada da maddi mənbəmiz yoxdur.
Herman Norman - noyabrın 1-i, 1920
Adil xan Ziyadxanın ikinci məktubu
Adil Xan Ziyadxandan Kral Hökumətinin Nazirinə
Noyabrın 7-i 1920.
Mən sizin ayın 2-i ünvanlanmış məktubunuzu aldığımı şərəflə təsdiqləmək istəyirəm.
Mən çox yaxşı anlayıram ki, sizi səfirliyimin və özümün maddi vəziyyətimlə narahat etməyə heç bir hüququm yoxdur. Lakin hazırkı, narahatedici durumda sizə müraciət etməyə məcburam. Bu səbəbdən sizdən üzr istəyirəm.
Londondaki təmsilçimiz Topçubaşovdan köməyə ümidimiz demək olar ki, yoxdur, çünki siz məktubunuzda qeyd etdiyiniz kimi, onun özünün pulu demək olar ki, sona çatıb.
Sizdə mənə kömək ola biləcək bir maddi imkan olmadığına görə və bizim səfirliyin ciddi maddi çətinliklərini nəzərə alaraq, sizdən xahiş edirəm ki, Kral Hökumətinin Xarici İşlər Nazirliyinə Daimi Katibinə telefonla zəng edərək oktabyrın 31-i göndərdiyim məktubda qeyd etdiyim məbləği, mümkünsə mənə borc olaraq göndərməsini xahiş edəsiniz.
Mən əminəm ki, Kral Hökuməti, dost bir ölkənin hökumətilə əlaqə saxlamağa imkanı olmadığına görə, bu ölkənin missiyasının maddi çətinliklərlə üzləşməsinə yol verməyəcək.
Hörmətlə,
Adil xan Ziyadxan
Britaniyalı rəsmilərin qeydləri:
Nazir,
A hərfilə qeyd etdiyim hissəyə gəldikdə, düşünürəm ki, artıq Adil Xana deməliyik ki, biz buna cəhd etdik, amma uğursuz olduq.
Thomas Wolseley Haig - noyabrın 8-i, 1920
XİN həqiqətən də onlara müraciət çatmadan əvvəl pul gödərməkdən imtina edib? Əgər belədirsə, bəlkə biz də onlara müraciət edək ki, sonra bunu etdiyimizi deyə bilək. Düzdür əlbəttəki onlar bundan imtina edəcəklər.
Herman Norman, noyabrın 8-i, 1920
Teleqram 70 Nö. 740 - noyabrın 11-i, 1920 və Nəvab Sahib,
Lütfən mənim imzam üçün Azərbaycanın nümayəndəsinə, onun müraciətini aldığımı bildirən və bu xahişi öz hökumətimə göndərdiyimi təsdiqləyən bir məktub hazırla (fars dilində).
Herman Norman, noyabrın 11-i, 1920
Herman Normanın müraciəti
Tehran, noyabrın 11-i, 1920
Sizin 519 nömrəli teleqramınıza cavab.
Azərbaycan nümayəndəsi xahiş edir ki, Kral Hökuməti ona borc olaraq 132390 kran köçürək. Onun səhhəti pis olduğuna görə, bu xahişinə etiraz etmək istəmirəm.
Mən onun etibarlı olduğuna inanıram və onun tamamilə xoşniyyətli bir insan olduğunu bilirəm.
Herman Norman
İmtina
Göndərilib: noyabrın 18-i, 1920Qəbul olunub: noyabrın 21-i, 1920
Curzon, London.
740 nömrəli teleqrama cavab.
Biz belə bir borcu təsdiqləyə bilmərik.
Britaniyalı rəsmilərin qeydləri:
Nazir,
Bu xəbəri Azərbaycanın nümayəndəsinə farsca bir məktubda çatdıra bilərəmmi?
Thomas Wolseley Haig, noyabrın 21-i, 1920
Lütfən.
Herman Norman, noyabrın 22-i, 1920
Nəvab Sahib,
Lütfən nazirin imzası üçün farsca bir məktub hazırla. Məktubda mümkün olduqca nəzakətlə Adil xan Ziyadxana bildir ki, Kral Hökuməti, onun noyabrın 7-i ünvanlandırdığı məktubda qeyd etdiyi borcu təsdiqləmək niyyətində deyil.
Thomas Wolseley Haig, noyabrın 23-ü, 1920
