Hesablama Patalası 2023-cü ilin dövlət büdcəsi layihəsində dövlət maliyyəsinə təsir edəcək riskləri açıqlayıb.
FED.az xəbər verir ki, bu, Palatanın dövlət büdcəsi ilə bağlı rəyində ksini tapıb.
Rəydə deyilir ki, «Büdcə zərfi»ndə əks etdirilmiş fiskal risklərə əlavə olaraq, Hesablama Palatası ortamüddətli dövr üçün digər risklərin də dövlət maliyyəsinə təsirlərinin mümkünlüyünü qeyd edir: «Aparılmış təhlillər ortamüddətli dövr üçün büdcə sənədləşməsində qeyd edilən risklərlə yanaşı, bəzi digər risklərin də dövlət maliyyəsinə təsirinin mümkün olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, təhlilin aparılması zamanı əhəmiyyətli sayıla biləcək, resursların yenidən bölüşdürülməsinə və ya təcili ehtiyacların yaranmasına səbəb ola biləcək, mitiqasiya tədbirlərinin aparılması əlavə maliyyələşmə tələb edə biləcək risklər diqqətə alınmışdır».
Risk 1: Bəzi sahələr üzrə əsaslı xərclərin azalmasının kompensasiya edilə bilinməməsi:
Büdcə sənədləşməsindən göründüyü kimi, növbəti illər üzrə büdcənin əsaslı xərclərinin azaldılması və özəl sektorunun investisiyaları ilə əvəzlənməsi nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, “Büdcə zərfi”nə əsasən İşğaldan azad olunmuş ərazilərin yenidən qurulması və bərpası xərcləri istisna olmaqla digər istiqamətlər üzrə əsaslı xərclərin növbəti il üçün azaldılması, eyni zamanda əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərinin 2023-2025-ci illərdə davamlı azaldılması proqnozlaşdırılır. Qeyd edək ki, büdcə siyasətində bəyan edilən istiqamətlərdən, eyni zamanda “Azərbaycan Respublikasının 2022‒2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”nda əks etdirilənlərdən göründüyü kimi, dövlət investisiyalarının effektivliyinin artırılması və özəl investisiyaların cəlbinin təşviq edilməsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulur. Göstərilən tədbirlərlə ölkənin əsasən yeni layihələr üzrə investisiya tələbatının qarşılanacağı ilə bağlı ehtimallar formalaşır ki, bu da risklərin yaranmasına yol aça bilər. Təqdim edilmiş məlumatlara əsasən növbəti ildə dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu üçün nəzərdə tutulan vəsaitin 1 100 mln. manatı və ya 41,5%-ni Strategiyada göstərilən layihələrin maliyyələşdirilməsi xərcləri təşkil edir. Əsaslı xərclərin azalması başa çatdırılmamış tikinti və əsaslı təmir obyektlərinin sayının, başa çatdırılmamış kapital qoyuluşlarının həcminin artmasına, tikintisi başa çatmamış obyektlərin sifarişçilər tərəfindən tikintisinin dayandırılması nəticəsində investisiya xərclərinin bir hissəsinin səmərəliliyinə təsir göstərə bilər. Bu eyni zamanda investisiya layihələrinin başa çatdırılması üçün tələb olunan investisiyaların artımına da səbəb ola bilər.
Risk 2: Cari xərclərin büdcədə payının əhəmiyyətli yüksəlməsi:
Son illərdə dövlət büdcəsinin cari xərclərinin əhəmiyyətli artırılması fiskal dayanıqlılığa təhdid formalaşdırır. Bu həm də qeyri-neft/qaz gəlirləri hesabına maliyyələşdirilə bilən dövlət büdcəsinin cari xərclərinin təmin edilmə səviyyəsinə təsir edir. Təqdim edilmiş məlumatlara əsasən, 2023-cü ildə dövlət büdcəsinin cari xərcləri 22,7 mlrd. manat nəzərdə tutulur ki, bu da 6 il əvvəlki aidiyyəti xərclərdən təqribən 2,1 dəfə çoxdur. Qeyd edək ki, 2017-ci ildə bu xərclər dövlət büdcəsinin 62%-ni təşkil edirdisə, nəzərdə tutulan layihədə 68,1%- ni təşkil edəcəyi proqnozlaşdırılır. Eyni zamanda, növbəti 3 il üçün də cüzi də olsa cari xərclərin artırılması nəzərdə tutulur. Cari xərclərin artımı təbii resursla zəngin dövlətlər üçün makrofiskal diaqnostikada istifadə edilən qeyri-neft/qaz gəlir cari xərc nisbətinin artırılmasına mane olur. Qeyd edək ki, 2017-ci ildə bu göstərici 79,2% təşkil etdiyi halda, 2023-cü ildə 63,6% olacağı proqnozlaşdırılır.
Risk 3: Xəzinədənkənar əməliyyatların və xəzindənkənar qalıqların həcminin əhəmiyyətli olması:
Büdcə-vergi siyasəti üzrə xərc istiqamətləri arasında iqtisadiyyata dövlət büdcəsindən birbaşa və dolayısı ilə dövlət öhdəlikləri, dövlət sifarişi, subsidiya, subvensiya, dotasiya və qrant formasında maliyyə dəstəyinin davam etdirilməsi nəzərdə tutulur. Təqdim edilmiş məlumatlara əsasən 51 publik hüquqi şəxsə növbəti ilin dövlət büdcəsindən dövlət sifarişləri üçün 442,8 mln. manat nəzərdə tutulur ki, bu da cari ilin göstəricisindən 108,5 mln. manat çoxdur. Qeyd edək ki, publik hüquqi şəxslərə dövlət sifarişi ilə yanaşı digər istiqamətlər üzrə də vəsait yönəldilir və ayrılan vəsaitin büdcə xərclərində payı əhəmiyyətlidir (2021-ci ildə dövlət büdcəsi xərclərinin təqribən 5-də 1-dən çox hissəsi PHŞ-lər tərəfindən icra edilmişdir). 2023-cü ildə də dövlət müəssisələrinə dövlət büdcəsindən maliyyə yardımı, subsidiya və digər istiqamətlərdən xərclərin ayrılmasının davam etdirilməsi proqnozlaşdırılır, layihəyə əsasən bu istiqamət üzrə bölgüsü əvvəlcədən müəyyən edilmiş xərclərin məbləği 1,0 mlrd. manatdan çox nəzərdə tutulur. İstər PHŞ-lərə, istərsə də dövlət müəssisələrinə ayrılan vəsaitlərin icrası əsasən xəzinədənkənar hesablar vasitəsilə həyata keçirilir. Xəzinədənkənar əməliyyatların artması bir tərəfdən xərc öhdəliklərinin icrasının izlənilməsi imkanlarını məhdudlaşdırır. Digər tərəfdən isə bəzi hallarda ayrılmış vəsaitlər uzun müddət müvafiq müəssisələrin bank hesabında qalır ki, bu da resurs çatışmazlığı ilə bağlı riskləri formalaşdıra bilər. Qeyd edək ki, büdcə vəsaitlərinin xəzinə hesabından kənar əməliyyatlar vasitəsilə icra edilməsi beynəlxalq təşkilatların da “cash management” üzrə vacib institut hesab etdiyi vahid xəzinə hesabının əhəmiyyətini də azaltmış olur. Həmçinin, müvafiq əməliyyatlar fiskal risklərin yaranması ilə yanaşı, monetar siyasət üzrə planlaşdırılmış tədbirlərin icra prosesində dəyişdirilməsinə səbəb ola bilər.
Risk 4: Vahid xəzinə hesabının sərbəst qalığından vəsaitin ayrılması:
Hesablama Palatasının əvvəlki rəylərində də qeyd edildiyi kimi, qanunvericilikdə bir sıra müddəalar üzrə uyğunsuzluqların və boşluqların olması şəraitində sərbəst qalıqdan vəsaitlərin ayrılmasına yol açan hallar mövcuddur. Qeyd edək ki, 2022-ci ildə “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa təklif edilən dəyişikliklər bu uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasına yönəlmişdir. Başqa sözlə, fiskal sahəni tənzimləyən qanunvericilik sərbəst qalıqdan vəsaitin ayrılmasına tam imkan verəcəkdir. Qeyd edək ki, mövcud tənzimlənmə, dəyişiklik edildiyi halda belə dövlət maliyyəsi üçün gələcəkdə risk yarada bilər. Belə ki, sərbəst qalıqdan vəsaitlərin ayrılmasına yol açan hallar büdcə vəsaitlərinin idarəedilməsinə (o cümlədən büdcə planlaşdırılmasına) mənfi təsirlərini ötürməklə gələcəkdə büdcə üçün resurs çatışmazlığı risklərini formalaşdıra bilər. Son illərdə təqribən 100,0 mln. manatdan çox məbləğlə ifadə edilən bu əməliyyatın büdcə parametrində tanınması ilə bağlı da suallar mövcuddur. Belə ki, GFSM-in tələblərinə əsasən gəlir kimi yalnız xalis dəyər artımı (NET WORTH) nəzərə alınmalı, başqa sözlə bu ya aktivlərdə artım, ya da öhdəliklərdə azalma ilə nəticələnməlidir. Qeyd edək ki, mövcud sərbəst qalığı əvvəlki illərdə yaranmış xalis dəyərin artımı formalaşdırır. Sərbəst qalıqdan büdcədənkənar gəlirlərə yönəldilən vəsait isə əvvəlki illərin xalis dəyərinin artımı ilə bağlı olduğu üçün, bu vəsait hesabat ilinin gəlirlərinə aid edilməməlidir. Bu həm də ikili uçotun yaranmasına səbəb olmaqdadır.
Risk 5: Dövlət borcuna xidmətlə bağlı xərclərdə faiz ödənişlərində artım ehtimalının olması:
İlin sonuna inflyasiyanın 12,5% gözlənilməsi və növbəti il üçün 6,9% proqnozlaşdırılması istiqrazlar üzrə real gəlirliliyin azalmasına səbəb olur. Mərkəzi Bank tərəfindən likvidliyi yüksək olan qısamüddətli notların buraxılması, bundan əlavə inflyasiyanın yüksək olması ilə daxili dövlət borclanması üzrə cəlb edilən istiqrazlara maraq azala bilər və ya bu hallar müvafiq qiymətli kağızlar üzrə faiz artımını şərtləndirməklə dövlət borcuna xidmət üzrə faiz xərclərinin artımına səbəb ola bilər. Eyni zamanda, növbəti il üzrə büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi üzrə nəzərdə tutulan və faktiki daxili dövlət borcunun yenidən maliyyələşdirilməsi üçün tələb olunan emissiya təqribən 3,0 mlrd. manat təşkil edir ki, bu da mövcud iqtisadi durumda bank kreditlərinin real sektora transformasiyasını məhdudlaşdırmaqla, geniş investor bazasına malik olmayan qiymətli kağızlar bazarında faiz artımına şərait yaratma ehtimalını yüksəltmiş olur. Eyni zamanda, məlumatların təhlili göstərir ki, “Azərbaycan Respublikasında dövlət borcunun idarə edilməsinə dair orta və uzun müddət üçün Strategiya” üzrə müəyyən edilən hədd çərçivəsində olsa da, son dövrlərdə dəyişkən faiz dərəcələri ilə borcların payı ümumi strukturda artmaqdadır. Belə ki, 2020-ci ilin iyul ayının 1-nə olan məlumatda müvafiq borcların payı ümumi borcda 37,3% təşkil edirdisə, 2022-ci ilin iyul ayının 1-nə bu göstərəci 41,9%-ə bərabərdir. Eyni zamanda, təqdim edilmiş məlumatlara əsasən qabaqcıl təcrübə əsas götürülməklə həyata keçirilən dəyişikliklərə görə xarici borcların əsas ödənişinin həyata keçirilməsi üçün bundan sonra daha çox yenidənmaliyyələşdirilmə mexanizminin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Aparıcı ölkələrin mərkəzi bankları tərəfindən yürüdülən sərt monetar siyasət isə faiz dərəcələrinin artımını şərtləndirməklə dövlət büdcəsində əlavə xərclərin yaranmasına səbəb olmaqdadır.
Risk 6: Resessiya ehtimallarının makrofiskal çərçivəyə təsiri:
Bu, “Büdcə zərfi”ndə iqtisadi və sosial proqnozlara təsir edə bilən risk kimi qeyd edilmiş və bu ssenarinin ehtimalının az olduğu, lakin nəzarətdə saxlanılmasının vacib olduğu bildirilmişdir. Qeyd edək ki, müvafiq riskin reallaşması makrofiskal çərçivəni tənzimləyən büdcə qaydasının dayanıqlılığına da təsir göstərə bilər. Belə ki, riskin reallaşması qeyri-neft qaz sektoru üzrə ÜDM-ə öz neqativ təsirlərini ötürməklə, mövcud büdcə qaydasında olan qeyri-neft baza kəsirinin qeyri-neft ÜDM-ə nisbətinin artmasına səbəb ola bilər.
