Müəllif: Elvin Nəsibov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin doktorantı

Marjinal xərc, iqtisadiyyatın əsas anlayışlarından biridir və bir məhsul və ya xidmətin əlavə vahidinin istehsalı və ya alınması üçün tələb olunan əlavə xərcdir.

Dünyanın aparıcı iqtisadiyyatı ABŞ-də prezident seçkiləri necə baş tutur?

İqtisadiyyat və biznesdə qərar qəbuletmə prosesində mühüm rol oynayan bu göstərici, müəssisələrə istehsal səviyyələrini optimallaşdırmağa və resurslardan daha səmərəli istifadə etməyə kömək edir.

Marjinal xərc, bir müəssisənin istehsal etdiyi hər bir əlavə məhsul vahidi üçün qarşılaşdığı əlavə xərcləri ifadə edir. Məsələn, bir fabrikdə 100 məhsul istehsal etmək üçün tələb olunan ümumi xərc ilə 101-ci məhsulun istehsal xərcindəki fərq marjinal xərc kimi qəbul edilir. Formula olaraq isə bu şəkildə ifadə olunur:

Yəni, istehsal həcminin dəyişməsinə səbəb olan hər hansı bir ümumi xərc dəyişikliyi marjinal xərcin əsas göstəricisi olur.

NÜMUNƏ:

Məsələn, papaq istehsal edən bir şirkət olduğunu düşünək. Hər istehsal olunan papaq üçün 0.75 manat dəyərində plastik və parça tələb olunur. Plastik və parça dəyişən xərclərdir. Papaq fabriki həmçinin ayda 1,000 manat məbləğində icarə xərci olaraq sabit xərclə üzləşir.

Əgər müəssisə ay ərzində 500 ədəd papaq istehsal edərsə, hər papaq üçün 2 manat sabit xərc düşəcək (1,000 manat ümumi sabit xərc ÷ 500 ədəd papaq). Bu sadə nümunədə, hər papağın ümumi maya dəyəri 2.75 manat olacaq (2 manat sabit xərc + 0.75 manat dəyişən xərc).

Əgər şirkət istehsal həcmini artırsa və ayda 1,000 papaq istehsal edərsə, o zaman hər papaq üçün 1 manat sabit xərc hesablanacaq (1,000 manat ümumi sabit xərc ÷ 1,000 ədəd papaq), çünki sabit xərclər daha çox məhsul vahidlərinə bölünmüş olur.

Bu halda, hər papağın ümumi dəyəri 1.75 manata enəcək (1 manat sabit xərc + 0.75 manat dəyişən xərc). Bu vəziyyətdə istehsal həcminin artırılması marjinal xərclərin azalmasına səbəb olur.

Əgər papaq fabriki mövcud avadanlıqla daha çox istehsal edə bilməsəydi, o zaman əlavə bir maşının alınması marjinal xərcə daxil edilməli idi. Tutaq ki, mövcud avadanlıq yalnız 1,499 vahid məhsul istehsal edə bilərdi.

1,500-cü vahid üçün əlavə 500 manat dəyərində bir maşın alınması lazım olardı. Bu halda, yeni maşının xərci də istehsalın marjinal xərcinin hesablanmasına daxil edilməlidir.

Marjinal xərc bir çox amildən asılıdır və müxtəlif istehsal mərhələlərində fərqli şəkildə dəyişir:

1. Sabit və Dəyişən Xərclər: İstehsal prosesində marjinal xərclərin dəyişməsi əsasən sabit və dəyişən xərclərin nisbətindən asılıdır. Sabit xərclər (məsələn, zavodun kirayəsi və ya avadanlığın amortizasiyası) istehsal həcmi dəyişsə belə sabit qalır. Dəyişən xərclər isə (məsələn, xammal və əmək xərcləri) istehsal səviyyəsi artdıqca dəyişir.

2. İstehsalın Səmərəliliyi: İstehsalın səmərəliliyi artırsa, hər bir əlavə məhsul vahidinin marjinal xərcini azaltmaq mümkündür. Bu, texnologiyanın inkişafı və ya istehsal prosesinin optimallaşdırılması ilə mümkün ola bilər.

3. Azalan Gəlirlər Qanunu: İstehsal artdıqca müəyyən bir mərhələdə azalan gəlirlər qanunu işə düşür. Bu o deməkdir ki, resurslar daha intensiv istifadə olunduqca hər əlavə istehsal vahidi əvvəlki ilə müqayisədə daha çox xərc tələb edə bilər. Nəticədə, marjinal xərc əvvəlcə azalır, sonra isə artmağa başlayır.

İqtisadçılar və biznes sahibləri üçün marjinal xərc, istehsal və satış qərarlarında kritik göstərici hesab edilir. Bunun əsas səbəbi, marjinal xərcin qiymət təyin edilməsi və istehsalın optimallaşdırılması baxımından vacib olmasıdır. Şirkətlər adətən marjinal gəlirin marjinal xərci üstələdiyi mərhələdə istehsal həcmini artırır. Bu mərhələdə hər bir əlavə məhsul şirkət üçün mənfəət gətirir. Ancaq marjinal xərc marjinal gəliri üstələyərsə, şirkət itkiyə düşür və istehsalın artırılması mənfi nəticələrə səbəb ola bilər.

Marjinal Xərcin Qrafik Görünüşü

Marjinal xərc əyrisi adətən U şəklində təsvir olunur. İstehsalın başlanğıc mərhələsində marjinal xərc çox vaxt azalır, çünki müəssisə səmərəsiz işdən səmərəli istehsala keçid edir və sabit xərclər daha çox vahidə bölünür. Lakin azalan gəlirlər qanunu işə düşəndə, xərc əyrisi yuxarıya doğru hərəkət edir və hər əlavə vahidin istehsalı daha baha başa gəlməyə başlayır.

Marjinal Xərcin Əhəmiyyəti

Marjinal xərcin təhlili müəssisələrin strateji qərarlar qəbul etməsinə kömək edir. Aşağıda marjinal xərcin bəzi mühüm tətbiq sahələrinə nəzər salaq:

- İstehsalın Genişləndirilməsi: Müəssisələr, hər əlavə vahid üçün tələb olunan xərcləri təhlil edərək istehsalın genişləndirilməsi və ya məhdudlaşdırılması qərarlarını verirlər.

- Müqayisəli Təhlil: Marjinal xərc, alternativ layihələrin və investisiya seçimlərinin təhlilində istifadə edilə bilər. Məsələn, bir layihənin əlavə xərcinin, başqa layihələrdəki xərclərlə müqayisəsi müəssisəyə optimal seçim etməyə imkan verir.

- Səmərəlilik Qərarları: Müəssisələr istehsal prosesində səmərəliliyi artırmaq üçün texnologiya və ya idarəetmə üsullarını optimallaşdıraraq marjinal xərci aşağı salmağa çalışırlar.