Hüseyn İsmayılov – Vəkillər Kollegiyasının üzvü, biznes məsləhətçidir. O, hüquq və biznes sahələri üzrə ixtisaslaşmış, xüsusilə sığorta hüququ, qiymətli kağızların tənzimlənməsi, risk idarəetməsi, uyğunluq (compliance), LegalTech, korporativ və maliyyə hüququ sahələrində mütəxəssisdir. Hüquq üzrə bakalavr, beynəlxalq hüquq magistri (LLM) və MBA təhsilinə əlavə olaraq, 10 ildən artıq peşəkar təcrübəyə sahibdir. O, həmçinin risklərin təhlili və idarə edilməsi sahəsində ixtisaslaşıb, hüquqi texnologiyalardan istifadə edərək biznes subyektlərinə prosesləri optimallaşdırmağa, effektivliyi artırmağa və mümkün riskləri minimuma endirməyə kömək edir.

Azərbaycanda “Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarları” dəyişib

FED.az-a müsahibəsində ekspert son dörd ildə biznes sahəsində müzakirələrə səbəb olan Nazirlər Kabinetinin “Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarları” ilə bağlı qəbul edilmiş Qərarına 21 noyabr 2024-cü il tarixdə edilmiş dəyişiklərlə bağlı sualları cavablandırıb.

- Hüseyn müəllim, biznes sahəsində fəaliyyət göstərən məsləhətçi kimi 2020-ci ildə qəbul edilmiş “Riskli vergi ödəyicisinin, o cümlədən riskli əməliyyatların Meyarları” ilə əlaqədar hansı problemlər mövcud idi?

Meyarların qəbul edilməsi ilə həmin vaxtı biznes subyektləri arasında bir sıra müzakirələrin yaranmasına səbəb olmuşdu. Çünki həmin meyarlarda vergi ödəyicilərinin riskli kateqoriyasına daxil edilməsi üçün tələb olunan şərtlər çox ümumi idi. Necə deyərlər yozuma açıq idi. Buna görə də konkret hallar üzrə vergi orqanı nəyə əsasən subyekti riskli hesab edəcək məsələsi tam da aydın deyildi. Üstəlik, riskli ödəyici statusundan çıxmağın qaydaları da müəyyən edilməmişdi. Bu da vergi subyektinin hər bir halda məhkəməyə müraciət etməsinə səbəb olurdu. Üstəlik bəzi hallarda mən deyə bilərəm ki, vergi ödəyiciləri başqa adla yeni vöen almaqla fəaliyyət göstərməyə məcbur olurdu. Çünki aparılmış əməliyyat vergi orqanı nəzərində riskli idisə o həmin siyahıdan praktiki olaraq çıxa bilmirdi.

- Yeni meyarların qəbul edilməsi ilə nə dəyişdi? Əsas fərqlər nələrdir?

İlk öncə sənədin adı dəyişərək mətnindəki dəyişiklikləri də özündə əks etdirdi. Sənədin yeni adı “Vergi ödəyicisinin risk meyarları və vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicilərinin siyahısına daxil edilməsi, həmin siyahıdan çıxarılması Qaydası və şərtləri” olaraq dəyişdirilib. Bununla artıq dəyişikliklərin nələrdən ibarət olduğunu qismən müəyyən etmək olar.

Yeni sənədlə vergi ödəyicilərinin riskli vergi ödəyicilərinin siyahısına daxil edilməsi və oradan çıxarılması qaydaları daha detallı şəkildə əlavə olunub. Xüsusilə bildirişlər, əlavə izahatlar və sübutların təqdim edilməsi prosedurları təsvir olunub. Vergi ödəyicisinin təqdim etdiyi əlavə məlumat və sənədlər əsasında riskli statusdan çıxarılması proseduru daha detallı izah olunub.

Riskli vergi ödəyicisi sayılması üçün tələb olunan bir sıra obyektiv olmayan, ya da obyektivliyinin müəyyən edilməsi çətin olan meyarların bir qismi ümumilikdə sənəddən çıxarılıb.

Bundan əlavə yeni 4-cü hissə əlavə olunub ki, burada riskli vergi ödəyicisi siyahısına daxil olma və siyahıdan çıxarılma prosedurları təsvir edilib. Riskli vergi ödəyicisi siyahısına düşmə o zaman baş verir ki, vergi orqanı vergi ödəyicisinin əməliyyatlarını riskli hesab etdikdə, həmin əməliyyatdan sonra 15 gün müddətində riskli hesab olunmuş əməliyyatlara dair şəxsə elektron üsulla xəbərdalıq göndərir. Vergi ödəyicisi həmin əməliyyatlara dair izahat, sənəd və ya əməliyyatın həqiqiliyini təsdiq edən məlumatları 5 iş günü ərzində vergi orqanına təqdim etməlidir. Qeyd edilən müddətdə tələb olunan məlumatlar təqdim edilmədikdə və ya problemlər aradan qaldırılmadıqda, vergi ödəyicisinin riskli statusu təsdiq olunur və 1 iş günü ərzində qərar qəbul edilir.

Siyahıdan çıxarılma üçün isə vergi ödəyicisi əməliyyatlarının həqiqiliyini sübut edən sənədlərlə birlikdə ərizə ilə vergi orqanına müraciət edir. Ərizə təqdim olunduqdan sonra 20 iş günü ərzində qərar qəbul olunur. İki halda vergi ödəyicisinin riskli vergi ödəyicisi siyahısından çıxarılması ilə bağlı qərar qəbul edilir. Bunlardan biri təqdim olunmuş izahat, əməliyyatın həqiqiliyini təsdiq edən məlumat və sənədlər, keçirilmiş xronometraj müşahidələrin nəticələri barədə məlumatlar əsasında, habelə vergi nəzarəti ilə rəsmiləşdirilmiş əməliyyatlar, əməliyyatların həqiqiliyini təsdiq edən dövlət orqanlarının (qurumlarının) təsdiqedici sənədləri və ya məlumatları ilə əməliyyatların riskli hesab edilməsinə əsas yaradan halın olmadığı aşkar edildikdə, digər isə aparılmış əmtəəsiz əməliyyata münasibətdə riskli vergi ödəyicisi tərəfindən Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş maliyyə sanksiyası tam həcmdə ödənildikdə. Yəni əvvəl bu qayda yox idisə, indi maliyyə sanksiyasının ödənilməsi ilə də həmin siyahıdan çıxmaq mümkün olmuşdur.

Siyahıdan çıxarılma ilə əlaqədar vergi ödəyicisinin ərizəsinə baxılma müddəti 20 iş günüdür. Əgər maliyyə sanksiyası tam ödənilərsə, bu proses 3 iş gününə endirilir.

- Bəs yeni sənədin biznesə hüquqi təsriləri nə ola bilər?

Yeni sənədin biznesə və ümumilikdə hüquqi təsirləri genişdir və bir neçə istiqamətdə özünü göstərir. Əvvəla yeni sənədin qəbul ilə bu münasibətlərin tənzimlənməsində hüquqi müəyyənlik artırılıb. Əvvəlki sənəddə riskli vergi ödəyicisi sayılma və ya bu statusdan çıxarılma prosedurları detallı şəkildə izah edilməmişdi. Bu, hüquqi qeyri-müəyyənliyə səbəb olurdu. Düzəlişlərdən sonra prosedurlar konkretləşdirilib. Bu, həm vergi ödəyicilərinə, həm də vergi orqanlarına riskli statusun müəyyənləşdirilməsi və aradan qaldırılması prosesində daha şəffaf və hüquqi əsaslı yanaşma yaradır.

Hüquqi müdafiə imkanları genişləndirilmişdir - Əvvəlki sənəddə riskli vergi ödəyicisi statusuna qarşı hüquqi müdafiə imkanları məhdud idi. Düzəlişlərdən sonra elektron kabinet vasitəsilə xəbərdarlıq və bildirişlər, bundan sonra izahat və sənəd təqdim etmək imkanları yaradılıb. Riskli siyahıya daxil edilməyə qarşı ərizə verərək çıxarılma prosedurları təmin edilib. Vergi orqanının qərarlarına qarşı inzibati və məhkəmə qaydasında şikayət verilməsi açıq şəkildə təsvir olunub.

Sanksiyaların şəffaflığı və hüquqi ədalət - Əvvəlki sənəddə əmtəəsiz əməliyyatlara görə tətbiq edilən sanksiyaların səbəbləri bəzən aydın olmaya bilirdi. Düzəlişlərdən sonra sanksiyaların tətbiq edilməsi yalnız tələb olunan məlumat və sənədlərin təqdim edilməməsi, yaxud əməliyyatların həqiqiliyini sübut edən sübutların çatışmazlığı ilə mümkündür. Əgər əməliyyatlar riskli hesab edilməzsə və ya sanksiya ödənilərsə, riskli vergi ödəyicisi siyahıdan çıxarılır. Vergi ödəyicilərinin əlavə dəyər vergisi (ƏDV) ilə bağlı depozitlərdən və əməliyyatlarından istifadəsi daha şəffaf hala gətirilir. Maliyyə sanksiyalarının qanunvericiliyə uyğun tətbiqi təmin olunur.

Vergi sisteminə etimadın artırılması - Əvvəlki sənəddə vergi orqanlarının mütəxəssis və ya ekspert rəyindən istifadə imkanı mövcud deyildisə düzəlişlərdən sonra vergi orqanlarına əməliyyatların təhlili və qərar qəbul etmə prosesində ekspertlərin rəyi və mütəxəssis qiymətləndirmələri əsasında hərəkət etmə imkanı verilib. Belə olduqda Vergi orqanlarının qərarları daha əsaslı və hüquqi baxımdan güclü olur. Riskli əməliyyatların aşkarlanmasında daha obyektiv nəticələr əldə edilir. Düzəlişlər riskli əməliyyatlar və vergi ödəyiciləri ilə bağlı daha şəffaf yanaşma təmin edir. Bu, ümumilikdə vergi sisteminə olan ictimai etimadı artırır, çünki həm vergi ödəyicilərinin hüquqları qorunur, həm də dövlətin maraqları balanslı şəkildə təmin edilir.

- Məlumdur ki, yeni sənədin bir sıra iqtisadi təsriləri də olacaq. Bu barədə nə düşünürsünüz?

Riskli əməliyyatlarla bağlı dəyişikliklərin iqtisadi təsirləri həm vergi ödəyiciləri, həm də ümumi iqtisadi mühit üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək. Bu təsirləri də bir neçə əsas istiqamətdə qruplaşdırmaq olar:

Əməliyyat risklərinin azaldılması - Riskli əməliyyatların meyarlarının ləğvi və yeni prosedurların tətbiqi, müəssisələrin vergi qanunvericiliyinə uyğun fəaliyyət göstərməsini təşviq edir. Belə ki, sahibkarlar riskli əməliyyatların qarşısını almaq üçün öz biznes fəaliyyətlərini daha diqqətlə planlaşdırır, bu da ümumi iqtisadi mühitin sabitliyini təmin edir.

Vergi yığımlarının artması - Düzəlişlər vergi nəzarətini və əməliyyatların qanuniliyini artırır. Bu, qanunsuz əməliyyatların qarşısını alaraq dövlət büdcəsinə daxilolmaların artmasına səbəb olur.  Büdcənin güclənməsi dövlət investisiyalarını artırmağa və iqtisadi inkişafa töhfə verməyə imkan yaradır.

Maliyyə sanksiyalarının daha effektiv tətbiqi - Maliyyə sanksiyalarının ödənilməsi riskli statusdan çıxarılmaq üçün əsas şərt kimi göstərilib. Bu, sanksiya ödəmələrinin daha nizamlı şəkildə həyata keçirilməsini təmin edir. Dövlət sanksiyalardan daha sabit maliyyə daxilolmaları əldə edir, bu da fiskal siyasətin effektivliyini artırır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinə təsir - Riskli statusun müəyyənləşdirilməsi və ləğv edilməsi prosedurlarının aydınlaşdırılması, sahibkarların planlaşdırma və qərarvermə proseslərini yaxşılaşdırır. Sahibkarlar öz fəaliyyətlərini riskli əməliyyatlara səbəb olacaq addımlardan daha yaxşı qoruyur, bu da iqtisadiyyatın qeyri-formal sektorunun azalmasına səbəb ola bilər.

Dövlət-vergi ödəyicisi münasibətləri - Riskli əməliyyatların aradan qaldırılması və vergi ödəyicilərinin siyahıdan çıxarılması prosedurlarının müəyyən edilməsi dövlət ilə sahibkarlar arasında daha sağlam münasibətlərin qurulmasına kömək edir. Dövlət və biznes sektoru arasında qarşılıqlı anlaşma və əməkdaşlıq artır.

Nəticə etibarilə bu düzəlişlər uzunmüddətli perspektivdə iqtisadi sabitliyi gücləndirəcək və vergi mühitini daha şəffaf və qanunauyğun hala gətirəcək. Sahibkarların əməliyyat planlamasında hüquqi risklər azalacaq, dövlət büdcəsinə daxilolmalar artırılacaq və iqtisadi inkişaf təşviq olunacaq.

- Maraqlı müsahibəyə görə çox sağ olun.

Siz sağ olun, dəvətinizə görə təşəkkür edirəm.

Qərarın təhlili və müqayisəli cədvəli