Azərbaycanın müstəqillik əldə etdiyi 1991-ci ildən sonra ölkədə yeni bazar iqtisadiyyatına keçidlə paralel olaraq istehlak mallarına tələbat artıb. 1990-cı illərin əvvəllərində əsasən idxala əsaslanan FMCG bazarı (Red. FMCG - "Fast-Moving Consumer Goods" sözlərinin qısaltmasıdır və dilimizdə "tez tükənən istehlak malları" olaraq bilinir) tədricən formalaşmağa başlayıb. İlk mərhələdə xarici məhsullar bazarda üstünlük təşkil etsə də, zaman keçdikcə yerli istehsalçılar bazara daxil olub və bu sahədə ciddi dəyişikliklər baş verib.
2000-ci illərin ortalarından etibarən ölkədə iqtisadi sabitlik və artan alıcılıq qabiliyyəti FMCG sektorunun genişlənməsinə şərait yaradıb. Bu dövrdə iri distribusiya şirkətləri və ilk yerli pərakəndə satış şəbəkələri fəaliyyətə başlayıb. Dövlətin kənd təsərrüfatını və yerli istehsalı dəstəkləyən proqramları da FMCG sektoruna xammal təminatında mühüm rol oynayıb. 2010-cu illərdə isə iri marketlər şəbəkələri meydana çıxıb və müasir logistika infrastrukturu qurulub ki, bu da sektorun kəskin inkişafına səbəb olub.
Bu gün Azərbaycanda FMCG sektoru təkcə istehlak mallarının dövriyyəsi deyil, həm də məşğulluq, yerli istehsal, rəqəmsallaşma və iqtisadi sabitliyin təmin olunmasında strateji rol oynayan bir sahəyə çevrilib.

Məşğulluq və sosial inklüzivlik

FMCG sektoru Azərbaycanda geniş miqyaslı məşğulluq imkanları yaradan əsas sahələrdən biridir. Pərakəndə ticarət şəbəkələri, istehsal müəssisələri, logistik mərkəzlər və ofis strukturlarında minlərlə insan çalışır. Bu sektorda iş yerləri həm ali təhsilli peşəkarlar, həm də təlimsiz və ya az təlim keçmiş əməkdaşlar üçün əlçatandır. Bu isə müxtəlif sosial təbəqələrdən olan vətəndaşların əmək bazarına daxil olmasını asanlaşdırır və inklüziv iqtisadi inkişafı təşviq edir.
FMCG sektoru eyni zamanda gənclərin əmək bazarına ilk daxilolma nöqtəsi kimi çıxış edir. Satış məntəqələrində, anbarlarda və çağrı mərkəzlərində təcrübə qazanmaq imkanı olan gənclər burada peşəkar bacarıqlar əldə edir, müştəri xidməti, komanda işi və idarəetmə sahələrində inkişaf edirlər. Bu cür ilk iş təcrübəsi gənclərin sonrakı karyera yolunda əsaslı başlanğıc rolunu oynayır. Bununla yanaşı, bir çox şirkət işçi heyətinə təlim və inkişaf proqramları təqdim edərək insan kapitalına uzunmüddətli sərmayə yatırıb. Daxili təlimlər, karyera inkişaf planları və liderlik proqramları işçilərin motivasiyasını artırır və yüksək məhsuldarlıqla nəticələnir.

Yerli istehsal və kənd təsərrüfatı ilə əlaqə

FMCG sektoru yerli istehsalçıların və fermerlərin əsas alıcısı kimi çıxış edir. Pərakəndə satış zəncirləri yerli kənd təsərrüfatı məhsullarına davamlı tələbat yaradıb. Bu isə kənd təsərrüfatına sərmayələrin artmasına, emal sənayesinin inkişafına səbəb olub. Fermerlər və istehsalçılar müasir satış kanalları vasitəsilə məhsullarını daha geniş auditoriyaya çıxara bilir, bu isə onların gəlirlərinin və istehsal səviyyələrinin artmasına şərait yaradır. Beləliklə, FMCG sektoru kənd təsərrüfatının modernləşməsi və yerli məhsulların keyfiyyətinin artması üçün mühüm platformaya çevrilib.
Əlavə olaraq, iri pərakəndə şəbəkələrin mövcudluğu istehsalçılara satış, distribusiya, logistik və marketinq kimi funksiyalarla məşğul olmadan öz məhsullarını bazara çıxarma imkanı verir. Bu, onların fəaliyyətlərini daha çox əsas sahəyə – istehsala yönəltməsinə və əməliyyatlarını sadələşdirməsinə imkan yaradır. Pərakəndə zəncirlər istehsalçıların məhsullarını mərkəzləşdirilmiş şəkildə qəbul edir, mağazalara paylayır, marketinq kampaniyalarını təşkil edir və satışdan sonrakı xidmətləri idarə edir. Beləliklə, yerli istehsalçılar üçün xərclər azalır, əməliyyat riski minimuma enir və bazarda davamlı iştirak imkanı yaranır. Bu əməkdaşlıq modeli xüsusilə kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin bazarda möhkəmlənməsinə kömək edir.

İnfrastruktur və logistika

Sürətli dövriyyə və vaxtında təchizat FMCG sektorunun əsas tələbləridir. Bu səbəbdən şirkətlər anbarlar, soyuducu sistemlər, logistik mərkəzlər və informasiya texnologiyalarına böyük sərmayələr yatırırlar. Bu cür yatırımlar məhsulların keyfiyyətli və vaxtında istehlakçıya çatdırılmasını təmin etməklə yanaşı, ümumi logistika sektorunun da inkişafını təşviq edib. Eyni zamanda, bu investisiyalar regionlarda iqtisadi aktivliyin artmasına və logistik xidmətlərin keyfiyyətcə yüksəlməsinə səbəb olub.
FMCG şirkətləri məhsulların saxlanması və daşınması üçün innovativ texnologiyalardan istifadə etməyə başlayıb. Bu, ümumi təchizat zəncirində izlənəbilənliyi artırır, itkiləri azaldır və istehlakçılara daha yaxşı xidmət göstərməyə şərait yaradır.

Vergi daxilolmaları və iqtisadiyyatın formallaşması

FMCG şirkətləri dövlət büdcəsinə stabil vergi daxilolmaları təmin edir. ƏDV, mənfəət və gəlir vergiləri şəklində büdcəyə daxil olan vəsaitlər sosial layihələrin maliyyələşdirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. FMCG sektorunun genişlənməsi ilə dövlətin vergi bazası da genişlənib və bu, daha stabil büdcə gəlirləri ilə nəticələnib.
Rəqəmsallaşmış müasir ticarət formatlarının yayılması isə nağdsız ödənişləri və şəffaf dövriyyəni stimullaşdırır ki, bu da iqtisadiyyatın formallaşmasına təkan verir. Kiçik bizneslərin zəncir mağazalara inteqrasiyası onları formal vergi rejimlərinə daxil edir və iqtisadiyyatda daha balanslı iştiraklarını təmin edir.

Makroiqtisadi göstəricilər və istehlakçı davranışı

İstehlak tendensiyaları FMCG sektorunda tez-tez dəyişir və bu dəyişikliklər əhalinin alıcılıq qabiliyyəti, inflyasiya səviyyəsi və makroiqtisadi sabitlik haqqında mühüm siqnallar verir. Məsələn, insanlar qənaətə meylli məhsullara üstünlük verdikdə, bu, gəlir səviyyəsindəki dəyişikliklərlə birbaşa əlaqələndirilə bilər. Yüksək seqmentli məhsulların satışındakı artım da əhali arasında rifahın yüksəlməsi ilə bağlı ipucları verir.
FMCG sektoru bu məlumatları təhlil edərək bazar reaksiyalarını daha yaxşı anlamağa və planlaşdırmaya əsaslanmış strategiyalar hazırlamağa imkan verir. Bu baxımdan sektor yalnız iqtisadi fəaliyyətin icraçısı deyil, həm də iqtisadi vəziyyətin barometridir.

Rəqəmsallaşma və innovasiya

Sektor son illərdə rəqəmsal texnologiyaların aktiv tətbiqi ilə seçilir. Mobil tətbiqlər, sadiqlik proqramları, data analitika və elektron ödəniş sistemləri pərakəndə satış təcrübəsini təkmilləşdirir və əməliyyat effektivliyini artırır. Bu texnologiyalar satış prosesini daha şəffaf və müştəriyönümlü edir.
Rəqəmsal innovasiyalar təchizat zəncirinin optimallaşdırılmasına, tələbatın daha dəqiq proqnozlaşdırılmasına və qiymət siyasətinin çevik şəkildə tənzimlənməsinə şərait yaradır. Bu isə həm istehlakçı məmnuniyyətini artırır, həm də şirkətlərin maliyyə dayanıqlığını gücləndirir.

Gələcəyə baxış və nəticə

Azərbaycanın FMCG sektorunun davamlı inkişafı üçün yerli istehsalın dəstəklənməsi, kənd təsərrüfatı ilə daha sıx əməkdaşlıq, rəqəmsal transformasiya və insan kapitalına investisiyalar vacibdir. Dövlətin bu sahədə təşviqlər təqdim etməsi sektorun uzunmüddətli potensialını tam reallaşdırmağa kömək edə bilər.
Sektorun davamlılıq və ətraf mühitlə bağlı məsuliyyət sahələrində daha fəal mövqe tutması zəruridir. Yerli istehsalda ekoloji təmiz texnologiyaların tətbiqi, qablaşdırmada plastik istifadəsinin azaldılması və tullantıların idarə olunması sahəsində atılan addımlar FMCG sektorunun gələcək uğurunun açarı olacaq.
FMCG sektoru Azərbaycanın iqtisadi inkişafında aparıcı qüvvə olmaqla yanaşı, həm də sosial rifahın, regionların inkişafının və kənd təsərrüfatının modernləşməsinin əsas dəstəkçisi kimi çıxış edir. Onun çoxşaxəli rolu düzgün qiymətləndirildikdə, sektor daha dayanıqlı və inklüziv iqtisadi artıma töhfə verməyə davam edəcək.

Müəllif, Könül Kərimova

Veysəloğlu Şirkətlər Qrupunun Maliyyə Direktoru və İcra Komitəsinin üzvü